Οι δύο πολύ διαφορετικές εκδοχές του Lockdown * RedTopia

People stand apart in a line to receive free food being distributed on a street during a 21-day nationwide lockdown to limit the spreading of coronavirus disease (COVID-19), in New Delhi, India March 30, 2020. REUTERS/Anushree Fadnavis

του Γιώργου Γαλανή και του Αχιλλέα Μαντέ

Ο εκθετικός τρόπος εξάπλωσης του κορωνοϊού (1) σε συνδυασμό με την αβεβαιότητα όσον αφορά το κατά πόσο και για πόσο διάστημα αποκτούν ανοσία τα άτομα που έχουν νοσήσει, κάνει τα μέτρα φυσικής απόστασης αναγκαίο μέσο ελαχιστοποίησης θανάτων τουλάχιστον μέχρι να αποκτήσει μεγάλο κομμάτι της κοινωνίας ανοσία. Ωστόσο, παρόλο που τα μέτρα είναι αναγκαία, το πόσο «σκληρά» θα πρέπει αυτά να είναι και το τι θα πρέπει να περιλαμβάνουν δεν είναι το ίδιο προφανές.

Αυτό το γεγονός οδηγεί σε μια έντονη συζήτηση μέσα στην ευρύτερη ελληνική (και όχι μόνο) Αριστερά μετά το δεύτερο κύμα με lockdowns. Αν και όλες οι εκφάνσεις της Αριστεράς συμφωνούν στην αποτυχία της κυβέρνησης να εφαρμόσει εναλλακτικές πολιτικές όπως η στήριξη του ΕΣΥ, υπάρχει μεγάλη διαφωνία όσον αφορά τη στάση απέναντι στα lockdowns. Η συζήτηση γίνεται εντός ενός πλαισίου του οποίου τα όρια μπορούν να περιγραφούν από δύο θέσεις: αυτή του «όχι» στα lockdown, και αυτή του «ναι μεν αλλά» (2). Η θέση του «όχι» συνοψίζεσαι στον εξής συλλογισμό (3).

Το lockdown:
i) Γεννά νέες ανισότητες.
ii) Επιβάλλεται από την πολιτική ηγεμονία και εμποδίζει το όποιο κίνημα να προβεί σε κινητοποιήσεις στον δρόμο.
iii) Κατά μέσο όρο μπορεί να σωθεί ο ίδιος αριθμός ζωών με εναλλακτικές πολιτικές οι οποίες έχουν άμεση εφαρμογή.

Επομένως, σύμφωνα με αυτή την άποψη, η Αριστερά πρέπει να καταδικάσει το lockdown, διαφορετικά δεν έχει τον χώρο να αντιπαλέψει τις κυβερνητικές πολιτικές, γίνεται ετερόνομη και ηγεμονεύεται από την κυρίαρχη ιδεολογία.

Στον αντίποδα, η θέση του «ναι μεν αλλά» (4) υιοθετεί τα (i) και (ii) αλλά διαφωνεί στο (iii) και καταλήγει στο εναλλακτικό συμπέρασμα:

iv) Η Αριστερά δεν πρέπει να καταδικάσει το lockdown, αλλά να εστιάσει την κριτική στην μη εφαρμογή εναλλακτικών πολιτικών στο παρελθόν, που θα μπορούσαν να έχουν αποτρέψει το νέο lockdown.

Η πραγματικότητα ωστόσο είναι πιο σύνθετη, μιας και δεν υπάρχει μόνο ένα είδος lockdown και άρα μια δυαδική αντιμετώπιση δεν μπορεί να είναι αποτελεσματική. Δεν οδηγούν όλα τα είδη lockdown νομοτελειακά σε νέες ανισότητες ούτε η κυρίαρχη ηγεμονία είναι αδιάφορη ανάμεσα στα διάφορα είδη lockdown που εφαρμόζονται. Το lockdown είναι ένα εργαλείο πολιτικής που έχει κύριο στόχο την πτώση του βασικού αναπαραγωγικού αριθμού (5) κάτω από τη μονάδα, και τον έλεγχο της πανδημίας. Η κρίση και η άνιση κατανομή των επιπτώσεων, είναι μια παράπλευρη απώλεια στην αναζήτηση αυτού του στόχου. Η κατανομή των επιπτώσεων και του κοινωνικού κόστους, επηρεάζεται από το είδος του lockdown. Μπορούμε πάλι σχηματικά, να διακρίνουμε δύο είδη lockdowns, τα οποία για ευκολία ονομάζουμε κυρίαρχο lockdown και εναλλακτικό lockdown.

α) Κυρίαρχο lockdown: Αφορά στο σύνολο των πολιτικών περιορισμού της κυκλοφορίας και το σύνολο των βραχυπρόθεσμων οικονομικών πολιτικών που έχουν εφαρμοστεί κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Στον Δυτικό τουλάχιστον κόσμο, αυτή η μορφή του lockdown χαρακτηρίζεται από τις εξής γενικές τάσεις: Να κλείσουν όσο το δυνατόν λιγότεροι κλάδοι και για τον μικρότερο δυνατό χρόνο, ώστε να μην διακοπούν οι εφοδιαστικές αλυσίδες και η παραγωγή˙ να γίνει στροφή στην τηλε-εργασία όπου είναι εφικτό˙ να περιοριστούν όλες οι άσκοπες (σε σχέση με την παραγωγή) μετακινήσεις, και ειδικά όσες δεν αφορούν ή διευκολύνουν χρηματικές συναλλαγές.

Αυτά τα μέτρα φυσικής αποστασιοποίησης, συνοδεύτηκαν από ένα μείγμα οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής που κινούνταν γύρω από τους παρακάτω άξονες:

i) Την διαχείριση των οικονομικών προσδοκιών και την αποφυγή πανικού στις αγορές κεφαλαίου και το χρηματιστήριο
ii) Την παροχή φτηνής πίστωσης και την τόνωση του χρηματιστηρίου, για την αντιμετώπιση βραχυχρόνιων προβλημάτων ρευστότητας και φερεγγυότητας
iii) Την ενίσχυση της ζήτησης και των εισοδημάτων μέσα από επεκτατικές δημοσιονομικές πολιτικές.
iv) Την ενίσχυση των συστημάτων υγείας και δομών πρόνοιας, προκειμένου να μπορούν να αντεπεξέλθουν στις αυξημένες εισαγωγές ασθενών, αλλά στοχευμένα και περιορισμένα, σε αυστηρή συσχέτιση με τις ανάγκες που σχετίζονται με την covid-19.

Ο βαθμός και η διάρκεια κάθε επιμέρους πολιτικής διαφέρει από χώρα σε χώρα. Κοινός όμως παρονομαστής του κυρίαρχου lockdown είναι να έχει όσο το δυνατόν μικρότερο αντίκτυπο στις σφαίρες της παραγωγής, της διανομής και των αγορών, ώστε να αποφευχθεί μια «ανήκεστος» βλάβη στο μηχανισμό καπιταλιστικής κερδοφορίας. Σε αυτό το πλαίσιο, η άσκηση επεκτατικών «κεϊνσιανών» πολιτικών, η μείωση των επιτοκίων, η στήριξη των συστημάτων υγείας και δομών πρόνοιας δεν είναι de facto προοδευτικά μέτρα, αλλά μέτρα διατηρούν σε κάποιο βαθμό τη λειτουργία των αγορών. Για παράδειγμα, η Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών προειδοποιεί για μια «χαμένη δεκαετία» εάν δεν εφαρμοστούν επεκτατικές πολιτικές (6) και το ΔΝΤ μιλάει ανοιχτά για την ανάγκη δημοσιονομικών επεκτατικών μέτρων (7), ακόμη και για capital controls (8).

Αμφισβήτηση του κυρίαρχου πλαισίου

Η Αριστερά δεν έχει κανέναν λόγο να περιορίζει τη συζήτηση σε αυτό το πλαίσιο. Αντίθετα, η αμφισβήτηση αυτού του πλαισίου πρέπει να είναι βασικός της στόχος. Διαφορετικά, ελλοχεύει ο κίνδυνος είτε να βρεθεί σε κοινό τόπο με τις (ακρο-)δεξιές θέσεις του πλήρους ανοίγματος και της κατάργησης του lockdown, όπως αυτές εκφράζονται και από τις μελέτες του πανεπιστημίου του Stanford (9), είτε να περιοριστεί η συζήτηση σε μια κεϊνσιανή διαχείριση της κρίσης, χωρίς να αμφισβητείται ο πυρήνας των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και διανομής.

β) Εναλλακτικό lockdown. Αφορά στο σύνολο των πολιτικών περιορισμού της κυκλοφορίας και το σύνολο των βραχυπρόθεσμων οικονομικών πολιτικών που ξεφεύγει από το παραπάνω πλαίσιο, όχι μόνο σε ό,τι αφορά την υγειονομική προστασία του κόσμου της εργασίας, αλλά και -κυρίως- σε ό,τι αφορά την διαχείριση των οικονομικών επιπτώσεων του lockdown.

Σε αντίθεση με το κυρίαρχο lockdown, ο στόχος θα ήταν να κλείσουν όσο το δυνατόν περισσότεροι κλάδοι της οικονομίας με ταυτόχρονη εξασφάλιση των βασικών αναγκών των εργαζομένων από το κράτος, ενώ παράλληλα δεν θα περιορίζονταν οι δραστηριότητες χαμηλού κινδύνου μετάδοσης, όπως η γυμναστική σε εξωτερικούς χώρους, οι ήπιες και χωρίς υψηλό βαθμό συγχρωτισμού εκδοχές κοινωνικοποίησης και οι πορείες με μέτρα φυσικής απόστασης (από διαδηλωτές και αστυνομικούς). Αυτού του τύπου το lockdown θα στόχευε στην ελαχιστοποίηση του ρυθμού αναμετάδοσης του ιού, με περιορισμό των ατομικών ελευθεριών στο ελάχιστο.

Ένα δεύτερο στοιχείο αυτής της εναλλακτικής πολιτικής θα ήταν η παύση κάθε είδους άλλης δαπάνης. Όπως εξηγεί σε ένα πρόσφατο κείμενο, ο Jan Kregel (10) κατά τη διάρκεια του lockdown δεν υπάρχει κανένας λόγος να πληρώνονται πάγια κόστη όπως νοίκια, στεγαστικά δάνεια και οι εκμισθώσεις παγίου κεφαλαίου με στόχο την κατάργηση του τόκου και του ενοικίου σαν κατηγορίες εισοδήματος.

Ένα πετυχημένο και κοινωνικά δίκαιο lockdown απαιτεί την ελαχιστοποίηση των ανισοτήτων. Παράλληλα απαιτεί δωρεάν παροχή ειδών πρώτης ανάγκης και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, και ταυτόχρονη νομική ρύθμιση που θα εξασφαλίζει δωρεάν στέγη σε όλες κι όλους, ώστε να αποφευχθούν οι εξώσεις και οι πλειστηριασμοί. Το κλείσιμο πολύ περισσότερων τομέων της οικονομίας, το κλείσιμο των χρηματιστηρίων και η παύση των χρηματικών ροών, της παροχής ρευστότητας και δημιουργίας πρόσθετου ιδιωτικού χρέους, οι αυξημένες δαπάνες για όλο τον πληθυσμό με χαμηλά εισοδήματα και για τη δημόσια υγεία, μεταφέρουν το μεγαλύτερο κομμάτι της κρίσης στο κεφάλαιο. Λόγω της τηλε-εργασίας αλλά και των καταναλωτικών ροών που αναπόφευκτα προκύπτουν από τα αποθέματα πλούτου ορισμένων νοικοκυριών, η επιβολή ενός έκτακτου υψηλού φορολογικού συντελεστή με προοδευτικά χαρακτηριστικά, σε συνδυασμό με την απαγόρευση πληρωμής τόκων, μερισμάτων και προσόδων, κατ’ ανάγκη συνεπάγεται ότι το σύνολο του κοινωνικού πλεονάσματος καταλήγει στο κράτος, το οποίο εν συνεχεία και διανέμει για την κάλυψη των βασικών αναγκών του συνόλου της κοινωνίας.

Συνοπτικά, ένα εναλλακτικό lockdown το οποίο θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ένα μέτρο παράλληλο με την αναγκαία στήριξη του συστήματος υγείας (και όχι ως αντίμετρο) μπορεί να περιλαμβάνει μέτρα όπως:

i) Κλείσιμο όσο το δυνατόν περισσότερων κλάδων και για τον μικρότερο δυνατό χρόνο, ώστε να περιοριστεί η εξάπλωση της νόσου
ii) Παύση όλων των χρηματικών ροών κόστους από νοικοκυριά και επιχειρήσεις, με στόχο την δίκαιη κατανομή του κόστους του lockdown
iii) Κεντρικά σχεδιασμένη παροχή ειδών πρώτης ανάγκης
iv) Νομοθετική ρύθμιση για την κατάργηση των εξώσεων και των πλειστηριασμών
v) Ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα για όλες και όλους τους/τις μη εργαζόμενους/νες με εισοδηματικά κριτήρια στο ύψος του κατώτατου μισθού.

Εν κατακλείδι: Ενώ τα μέτρα φυσικής απόστασης είναι αναγκαία μέσα αντιμετώπισης της πανδημίας, η συγκεκριμένη μορφή που θα έπρεπε/πρέπει να πάρουν δεν είναι καθόλου προφανής. Ο στόχος των μέτρων θα έπρεπε/πρέπει να είναι διπλός: (1) να εξασφαλίζουν τα υλικά μέσα για όσους/ες είναι αναγκασμένοι/ες να εργάζονται για να ζήσουν και γι’ αυτό δεν έχουν την πολυτέλεια να «μείνουν σπίτι» αν δεν στηριχτούν εισοδηματικά, και (2) να είναι κοινωνικά δίκαια, που σημαίνει να είναι ταξικά μεροληπτικά υπέρ των κατώτερων τάξεων.