Του Αλέξη Λιοσάτου
Αφιέρωμα: Τρότσκι και προδομένη επανάσταση Μέρος Η’
Η ΕΣΣ∆ φοβόταν τον λαό της;
Ο Τρότσκι υποτίµησε το βάθος της εργατικής τάξης στη Ρωσία και την δύναµη της σταλινικής γραφειοκρατίας. Εξέφραζε σε σηµεία των κειµένων του µια βεβαιότητα ότι «µια νέα επανάσταση είναι αναπόφευκτη», ιδιαίτερα µέσα στη φωτιά του επερχόµενου Β’ΠΠ που θα σάρωνε εύκολα το «ασταθές σώµα» της γραφειοκρατίας. Έπεσε έξω.
Εξηγούσε µάλιστα ότι η επανάσταση θα είναι µόνο πολιτική και όχι κοινωνική:
«Η επανάσταση που η γραφειοκρατία προετοιµάζει ενάντια στον εαυτό της δεν θα είναι
κοινωνική, όπως η Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917. …Η Ιστορία έχει γνωρίσει, όχι µονάχα τις κοινωνικές επαναστάσεις που αντικατάστησαν το φεουδαρχικό καθεστώς µε το αστικό, αλλά και πολιτικές επαναστάσεις, που, χωρίς να καταστρέφουν τα οικονοµικά θεµέλια της κοινωνίας, έδιωχναν το παλιό κυρίαρχο, ανώτερο στρώµα (το 1830 και το 1848 στη Γαλλία, το Φλεβάρη του 1917 στη Ρωσία, κτλ.). Η ανατροπή της βοναπαρτιστικής κάστας, θα έχει, βέβαια, βαθιές κοινωνικές συνέπειες, αλλά η ίδια θα περιοριστεί στα όρια της πολιτικής επανάστασης… Το προλεταριάτο µιας καθυστερηµένης χώρας … πρέπει, σύµφωνα µε όλες τις ενδείξεις, να πληρώσει µε µια δεύτερη συµπληρωµατική επανάσταση –ενάντια στην γραφειοκρατική απολυταρχία…»
Όλα αυτά δεν επιβεβαιώθηκαν. Η εργατική τάξη της ΕΣΣ∆ όχι µόνο δεν επαναστάτησε ενάντια στη γραφειοκρατία, αλλά το βάθος της ήττας που προέκυψε από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 ήταν τέτοιο που έκτοτε µέχρι σήµερα, ακόµα και µετά από 30+ χρόνια «πτώσης» της ΕΣΣ∆ και «κανονικού καπιταλισµού, αλλά και 24 χρόνια δικτατορίας Πούτιν, δεν έχει προκύψει καν σοβαρός εργατικός αγώνας, πόσο µάλλον εργατική εξέγερση ή επανάσταση. Η γραφειοκρατία συνέχισε να ενισχύεται πολιτικά και οικονοµικά και το 1989 οι γραφειοκράτες εν µία νυκτί απέκτησαν ιδιωτικό πλούτο και τον έλεγχο της χώρας ως «κλασικοί» κυβερνήτες και καπιταλιστές.
Η ΕΣΣ∆ όχι µόνο δεν οδηγήθηκε στον θάνατο «για να αναπτυχθεί», αλλά αναπτύχθηκε κι έγινε δεύτερη και πυρηνική υπερδύναµη του πλανήτη. Η γραφειοκρατία όχι µόνο δεν κλονίστηκε κατά τη διάρκεια του Β’ΠΠ, αλλά µετά το τέλος του η χώρα που ήλεγχε απέκτησε τα επόµενα χρόνια σαν σφαίρα επιρροής το «Ανατολικό Μπλοκ», δηλαδή έναν µεγάλο αριθµό χωρών που οικοδοµήθηκαν από τα πάνω «καθ’ εικόνα και οµοίωση» της ΕΣΣ∆ και λειτούργησαν ως αποικίες της. Η δε προοπτική οποιασδήποτε διεθνοποίησης της επανάστασης προδιδόταν ξανά και ξανά από την ΕΣΣ∆ και την ∆ιεθνή που ήλεγχε, µέσα µια διαρκή πορεία αστικοποίησης και απαξίωσης τόσο των ΚΚ όσο και του οράµατος του σοσιαλισµού.
Η κριτική του Τρότσκι στον κρατικό καπιταλισµό
Η κυκλοφορία αναλύσεων που ισχυρίζονταν από τη δεκαετία του 1930 ότι η ΕΣΣ∆ οικοδοµεί κρατικό καπιταλισµό είχαν ξεκινήσει από την περίοδο του Τρότσκι, ο οποίος τις αντέκρουσε αφενός εσφαλµένα κατά τη γνώµη µας και αφετέρου αδύναµα. Η επιχειρηµατολογία του ήταν πολύ περιορισµένη. Ένας κρατικός καπιταλισµός, εξηγούσε, θα ωθούσε σε µια µερική αυτο-άρνησή του στην πράξη. «…Θεωρητικά, βέβαια, είναι δυνατό να συλλάβει κανείς µια κατάσταση όπου η µπουρζουαζία σαν όλο αποτελεί µια µετοχική εταιρία που, διαµέσου του κράτους της, διοικεί ολόκληρη την εθνική οικονοµία… Όµως, ένα τέτοιο καθεστώς δεν υπήρξε ποτέ, και, λόγω των βαθιών αντιφάσεων ανάµεσα στους ίδιους τους ιδιοκτήτες, δεν θα υπάρξει ποτέ –πολύ περισσότερο αφού µε την ιδιότητά του τού καθολικού φύλακα της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας, το κράτος θα ήταν ένα αντικείµενο πολύ µεγάλου πειρασµού για την κοινωνική επανάσταση.»
Αναφέρθηκε επίσης σε παραδείγµατα κρατικού καπιταλισµού, που υποκαθιστούσαν την ατοµική µε την κρατική ιδιοκτησία στα µέσα παραγωγής, όπως τα καθεστώτα Χίτλερ και Μουσολίνι, ισχυριζόµενος όµως αφενός ότι το κράτος δεν είχε απαλλοτριώσει ΟΛΑ τα µέσα παραγωγής, αφετέρου έπαιζε στην πραγµατικότητα ρόλο διαχειριστή υπέρ των ιδιοκτητών. Πάνω σε αυτό παραθέτει και µια πρόταση της µουσολινικής φυλλάδας «Popolo d’ Italia»: «Το κορπορατίστικο κράτος διευθύνει και ενοποιεί την οικονοµία, αλλά δεν την διοικεί, πράγµα που, µαζί µε ένα µονοπώλιο παραγωγής, δεν θα ήταν παρά κολεκτιβισµός», (11 του Ιούνη 1936). Και αντικρούει τον ισχυρισµό του Μουσολίνι, πως αν ήθελε διέθετε όλους τους όρους για να εγκαθιδρύσει έναν κρατικό καπιταλισµό ή κρατικό ‘σοσιαλισµό’: «Όλους έξω από ένα: την απαλλοτρίωση των καπιταλιστών… Η πρώτη συγκεντροποίηση των µέσων παραγωγής στα χέρια του κράτους, που έγινε στην Ιστορία, επιτεύχθηκε από το προλεταριάτο µε τη µέθοδο της κοινωνικής επανάστασης, και όχι από τους καπιταλιστές µε τη µέθοδο της κρατικής τραστοποίησης.»
∆εν αµφιβάλλουµε ότι φασιστικά και σταλινικό καθεστώτα είχαν διαφορές ως προς τον βαθµό απαλλοτρίωσης των καπιταλιστών ή τον τρόπο παρέµβαση του κράτους, ή ως προς το ότι για την πλήρη απαλλοτρίωσή τους επιβαλλόταν µια κοινωνική επανάσταση κι όχι η παρέµβαση από τα πάνω. Ωστόσο στην ΕΣΣ∆ είχαµε όντως µια εργατική επανάσταση που είχε ήδη απαλλοτριώσει όλους τους καπιταλιστές, όπου στη συνέχεια χάθηκε η εργατική εξουσία και την ανέλαβε η γραφειοκρατία. Έτσι αιρόταν το εµπόδιο των «αντιφάσεων» που απέκλειε το σενάριο του κρατικού καπιταλισµού κι έτσι όντως µπορούσε να γίνει πραγµατικότητα για πρώτη φορά στην ιστορία η κατά τον Τρότσκι θεωρητική δυνατότητα ύπαρξης ενός τέτοιου κράτους. Το δε σενάριο περί κινδύνου επανάστασης απέναντι σε ένα τέτοιο καθεστώς επειδή το κράτος θα αποτελούσε το µοναδικό «αφεντικό» δεν επιβεβαιώθηκε ποτέ. Κάθε άλλο, όπως αποδείχθηκε ιστορικά.
Άλλωστε «είναι για πρώτη φορά στην ιστορία που υπάρχει ένα κράτος που βγήκε από µια εργατική επανάσταση. Τα στάδια µέσα από τα οποία πρέπει να περάσει δεν είναι πουθενά γραµµένα.» Ίσως ένας από τους λόγους που διέφυγε το σενάριο του κρατικού καπιταλισµού από τον Λ.Τ. ήταν η µη ύπαρξη ιστορικού προηγουµένου.
Ο Τρότσκι υποτίµησε τη διάλυση των Σοβιέτ ως οργάνων εργατικής εξουσίας και την απώλεια οποιουδήποτε εργατικού ελέγχου στην παραγωγή. Και στην οικονοµία δεν υπάρχουν κενά. Αφού δεν κυβερνούσαν οι εργάτ(ρι)ες, έπρεπε υποχρεωτικά να κυβερνά κάποια άλλη τάξη. Αυτή η τάξη ήταν η γραφειοκρατία.
Ο Τρότσκι συνέχισε επιχειρηµατολογώντας ότι η γραφειοκρατία δεν συνιστούσε άρχουσα τάξη, γιατί από τη µια πλευρά υπήρχε η κρατική ιδιοκτησία στα µέσα παραγωγής και το µονοπώλιο του εξωτερικού εµπορίου, που προσέδιδε στην ΕΣΣ∆ χαρακτηριστικά εργατικού κράτους και προοδευτικό χαρακτήρα.
Ήταν κάτι παραπάνω από µια γραφειοκρατία λοιπόν, τα µέσα παραγωγής ανήκαν στο κράτος, το κράτος ανήκε στη γραφειοκρατία αλλά ο Τρότσκι αρνήθηκε τη λογική συνεπαγωγή αυτής της αλήθειας: ότι τα µέσα παραγωγής ανήκουν στη γραφειοκρατία.
Σε όλο το υπόλοιπο βιβλίο δίνει πολυάριθµες εικόνες και επιχειρήµατα υπέρ της αστικής λειτουργίας των γραφειοκρατών, την χρησιµοποίηση του κράτους και του κρατικού πλούτου ως τσιφλίκι τους, τη συµπεριφορά τους σαν ιδιώτες καπιταλιστές κ.ά. Η διοικητική ιεραρχία εξασφαλιζόταν µε βάση τον βαθµό αφοσίωσης και πειθαρχίας στον µηχανισµό που εξασφάλιζε τη διαιώνιση αυτού του οικονοµικού συστήµατος, σε συνδυασµό βέβαια µε φαινόµενα οικογενειοκρατίας και διαφθοράς που αναφέρθηκαν από τον Τρότσκι. Το δε δικαίωµα µεταβίβασης στους κληρονόµους εξασφαλιζόταν στο υπάρχον σύστηµα µε το µεγάλο ποσοστό των γόνων των γραφειοκρατών που ελέω οικογένειας γίνονταν επίσης γραφειοκράτες και συνέχιζαν να ζουν ως καπιταλιστές και ως κυβερνήτες (πχ «συχνά ο άντρας και η γυναίκα, και µερικές φορές επίσης ο γιος και η κόρη, κατέχουν µια θέση στον µηχανισµό… Οι νεαροί γραφειοκράτες ήταν συχνά τα παιδιά παλιών γραφειοκρατών και εκπαιδεύονταν από αυτούς…» Και σίγουρα ήταν πολύ µεγάλο αυτό το ποσοστό, όταν διακυβευόταν αν θα ζήσει ο άνθρωπος πλουσιοπάροχα ή σαν πεινασµένος σκλάβος.
Σίγουρα το κληρονοµικό δικαίωµα εξασφαλίζει µε µεγαλύτερη ασφάλεια τα δικαιώµατα και τους γόνους των γραφειοκρατών, και ίσως αυτό εξηγεί µερικώς τη νοµοτελειακή µετατροπή της ΕΣΣ∆ σε κλασικό καπιταλισµό και την επικράτηση του «ανώτερου» (µε αστικά κριτήρια) δυτικού καπιταλισµού. Αλλά αυτό δεν αποτελεί απόδειξη σοσιαλισµού στην ΕΣΣ∆, αντίθετα ο ίδιος ο Τρότσκι έδωσε άφθονες περιγραφές των γραφειοκρατών ως θεµατοφύλακες µια ταξικής ανισότητας µεγαλύτερης από ότι στις δυτικές χώρες και του τρόπου ζωής τους ως «κανονικούς» καπιταλιστές.
Άλλωστε ο Λ.Τ. έγραψε «Η νέα λατρεία της οικογένειας δεν έπεσε από τον ουρανό. Τα προνόµια έχουν µόνο τη µισή τους αξία, αν δεν µπορούν να µεταβιβαστούν στα παιδιά του καθένα», αποδίδοντας στη γραφειοκρατία τον σκοπό επαναφοράς των κληρονοµικών δικαιωµάτων. Κάτι για το οποίο δικαιώθηκε όψιµα κι έγινε εφικτό τελικώς στα τέλη του 20ού αιώνα.
Η αστική τάξη όλων των χωρών και τότε και σήµερα φροντίζει να κρύβει τα εισοδήµατά της, ενώ δεν υπάρχει καµία αστική τάξη διεθνώς που να βροντοφωνάζει «υπάρχω και είµαι η πραγµατική εξουσία», αντίθετα όλοι αυτοί που παίζουν πολύ καλά το έξυπνο θέατρο σκιών, παριστάνοντας ότι η εξουσία βρίσκεται στους Μητσοτάκηδες και κάνοντας την πλειοψηφία του κόσµου να νοµίζει ότι ζούµε σε …δηµοκρατίες. Ενώ η πρόβλεψη του Λ.Τ. ότι «αν η γραφειοκρατία πέσει και δεν αντικατασταθεί από τη σοσιαλιστική εξουσία, θα σηµάνει επιστροφή στις καπιταλιστικές σχέσεις» δικαιώθηκε µακροπρόθεσµα ως προς το σκέλος µετατροπής του κρατικού καπιταλισµού σε ιδιωτικό καπιταλισµό το 1989-91, αλλά στην πραγµατικότητα εν απουσία εργατικής εξουσίας υφίστατο ήδη ένας καπιταλισµός, ο κρατικός καπιταλισµός. Αυτό απέδειξε και το γεγονός ότι οι κρατικοκαπιταλιστές µετατράπηκαν σε ιδιώτες καπιταλιστές και δεν υπήρξε «ανατροπή της γραφειοκρατίας» από µια νέα τάξη.
Σε αυτά τα επιχειρήµατα υπέρ της θεωρίας του «κρατικού καπιταλισµού στην ΕΣΣ∆» προσθέτουν αξία άλλοι ισχυρισµοί του Τρότσκι, που αντέκρουσαν τους προηγούµενους.
Όπως ότι η εκµετάλλευση της εργατικής τάξης είναι στην ΕΣΣ∆ χειρότερη από αυτή στις δυτικές χώρες, ότι «η κρατική ιδιοκτησία στα µέσα παραγωγής δεν µετατρέπει την κοπριά σε χρυσάφι» ή ότι η κυβέρνηση άλλαξε την κοινωνική της σύνθεση πιο βαθιά απ’ ότι τις ιδέες της, που ο Τρότσκι χαρακτήριζε ήδη αστικές. Κατά τον Τρότσκι, η γραφειοκρατία ως επιχείρηµα για το ότι «έφτασε στον σοσιαλισµό», χρησιµοποιούσε σαν επιχείρηµα τα κρατικά τραστ «στη βιοµηχανία, των κολχόζ και των σοβχόζ στη γεωργία, των κρατικών επιχειρήσεων και των κοπερατίβων στο εµπόριο. (Όµως) το ζήτηµα δεν εξαντλείται µε µια εξέταση των µορφών ιδιοκτησίας». Η κρατική ιδιοκτησία λοιπόν σύµφωνα µε τον Λ.Τ. δεν αρκούσε για να προσδώσεις «εργατικό» χαρακτήρα στο κράτος, αλλά ο ίδιος έκανε αυτό το λάθος σε άλλο σηµείο, γράφοντας ότι η Οκτωβριανή Επανάσταση δεν ανατράπηκε διότι υπάρχουν (έγραφε) εγκαθιδρυµένες σοσιαλιστικές (εννοώντας κρατικές) σχέσεις παραγωγής. Αν αφαιρέσουµε λοιπόν τις σοσιαλιστικές σχέσεις που υποτίθεται διατηρούνται λόγω κρατικής ιδιοκτησίας, αυτό που µένει από τον Τρότσκι στη συγκεκριµένη ανάλυση είναι ότι η γραφειοκρατία ‘συνεχίζει να διατηρεί την κρατική ιδιοκτησία, µόνο στο βαθµό που φοβάται το προλεταριάτο’ και οι αναφορές στη «µεγάλη δύναµη αντίστασης και τη ζωντανή δύναµη του προλεταριάτου». Όπως είπαµε, έστω κι αν δεχτούµε αυτόν τον φόβο (προσωπικά αµφιβάλλω), ούτε αυτός ο φόβος ούτε η αντίσταση και η δύναµη της ρωσικής εργατικής τάξης αποδείχθηκαν ποτέ.
Τέλος, σε ορισµένα σηµεία ο Τρότσκι, ακριβώς εξαιτίας της άποψης περί «κάστας-µη άρχουσας τάξης» ότι ο Τρότσκι οδηγείται σε λάθος εκτιµήσεις. Πχ «Η γραφειοκρατία δεν καταλαβαίνει ότι η σοβιετική εξουσία δεν θα µπορούσε να έχει κρατήσει ούτε για δώδεκα µήνες χωρίς την άµεση βοήθεια του διεθνούς, και ιδιαίτερα του ευρωπαϊκού, προλεταριάτου, και χωρίς το επαναστατικό κίνηµα των αποικιακών λαών…» Αυτό η γραφειοκρατία σίγουρα το καταλάβαινε, αλλά δεν την απασχολούσε, από τη στιγµή που είχε µετατραπεί σε άρχουσα αντεπαναστατική τάξη. Αντίθετα βάσιζε την εξουσία της πάνω στην καταδυνάστευση του ρωσικού λαού, την ειρηνική συνύπαρξη και τις συµµαχίες µε τους ιµπεριαλιστές, χρησιµοποιώντας ως αντάλλαγµα για τα περί «σοσιαλισµού σε µια χώρα» (που εξασφάλιζε την κυριαρχία της) την προδοσία κάθε επανάστασης έξω από τα σύνορά της.
Ή για την περίοδο της δεκαετίας του 1920 «Μετά την περίοδο της επέµβασης και του αποκλεισµού, η οικονοµική και στρατιωτική πίεση του καπιταλιστικού κόσµου πάνω στη Σοβιετική Ένωση, αποδείχτηκε, βέβαια, ότι είναι σηµαντικά πιο αδύναµη απ’ ότι υπολογιζόταν…», ενώ σε άλλο σηµείο αναφέρει (για τη δεκαετία του ’30) ότι η επαναστατική δυναµική της Ρωσίας είχε ξεθωριάσει και επέτρεπε πλέον να την προσεταιριστούν οι ιµπεριαλιστές για συµµαχίες. Μα και τη δεκαετία του ’20 ίσχυε ακριβώς το ίδιο: η πίεση του καπιταλισµού πάνω στη Ρωσία του 1925 (για παράδειγµα) είχε χαλαρώσει κυρίως γιατί είχε χαθεί η εργατική εξουσία και η Ρωσία πλέον δεν αποτελούσε επαναστατικό φόβητρο. Αυτό ουσιαστικά (τουλάχιστον εν µέρει) παραδέχεται και ο Λ.Τ. όταν αναφέρεται στις απανωτές ήττες των επαναστατικών διεργασιών στη Γερµανία, τη Βουλγαρία, τη Βρετανία, την Κίνα κ.ά µε ευθύνες της Κοµιντέρν, γράφοντας µάλιστα ότι κάθε διεθνής ήττα εδραίωνε τη γραφειοκρατία. Μα όσο εδραιωνόταν η γραφειοκρατία τόσο αποδυναµωνόταν και το ενδεχόµενο να παίξει η ΕΣΣ∆ επαναστατικό ρόλο, ενώ παράλληλα τόσο λιγότερο φοβόντουσαν οι δυτικοί καπιταλιστές την ΕΣΣ∆ και τόσο περισσότερο «εµπιστεύονταν» τη γραφειοκρατία.
Αυτού του είδους η «επιείκεια» του Τρότσκι µε την ΕΣΣ∆ και τη γραφειοκρατία συνέχισε και τα επόµενα χρόνια της ζωής του. Στο «Η θανάσιµη αγωνία του καπιταλισµού και τα καθήκοντα της 4ης ∆ιεθνούς», 1938) δικαιολογούσε ένα κατά περιπτώσεις « ενιαίο µέτωπο µε τη θερµιδοριανή γραφειοκρατία ενάντια στην αστική αντεπανάσταση», ενώ το 1940 καλούσε σε υπεράσπιση της ΕΣΣ∆ απέναντι στην αστική παλινόρθωση λόγω των εθνικοποιηµένων µέσων παραγωγής. Μα το ζήτηµα δεν ήταν τα κρατικά µέσα παραγωγής, αλλά µια άρχουσα τάξη που τα χρησιµοποιούσε εναντίον τους και µια αναγκαία επανάσταση απέναντί της. Η δε αστική παλινόρθωση είχε ήδη ολοκληρωθεί προ πολλού.
Στην πραγµατικότητα όλα αυτά ήταν αποτέλεσµα της λάθος ανάλυσής του για την ΕΣΣ∆ και τη γραφειοκρατία και καλλιεργούσαν µια υπέρ του δέοντος «εγγύτητα» µε το κράτος (που θεωρούσε ακόµα «εργατικό» έστω κι εκφυλισµένο) και τη γραφειοκρατία, ενώ η γραφειοκρατία εξόντωνε µαζικά και αποφασιστικά τους επαναστάτες.
Υποβολή απάντησης