Του Πάνου Κοσμά

Στα τέλη Ιανουαρίου-αρχές Φεβρουαρίου ξέσπασαν «ξαφνικά» κινητοποιήσεις των αγροτών σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες: Γερµανία, Γαλλία, Ολλανδία, Ιταλία, Ισπανία, Πολωνία, Ελλάδα. Η ευρωπαϊκή διάσταση των κινητοποιήσεων και η µαχητικότητά τους σε χώρες όπως η Γερµανία και η Γαλλία, όπου οι κινητοποιήσεις χαρακτηρίστηκαν «πρωτοφανείς», σηµαίνει ότι σοβαρά προβλήµατα έχουν συσσωρευτεί. Ξαφνικά, ο ευρωπαϊκός Τύπος ανακάλυψε ότι στην αγροτική παραγωγή υπάρχουν σοβαρά προβλήµατα. Υπήρχε κοινός παρονοµαστής στα κινήµατα των αγροτών στις διαφορετικές χώρες που να εξηγεί το ταυτόχρονο ξέσπασµά τους; Είναι αυτός ο κοινός παρονοµαστής η νέα ΚΑΠ (Κοινή Αγροτική Πολιτική) για την περίοδο 2023-2027 και ειδικότερα η Πράσινη Συµφωνία που επιβάλλει στο πλαίσιό της «πράσινες» ρήτρες; Ανεξάρτητα από την Πράσινη Συµφωνία, η κλιµατική κρίση καθαυτή, είναι βασική αιτία προβληµάτων στη γεωργική παραγωγή (πέρα από τις συνολικότερες, αδιαµφισβήτητες, συνέπειές της); Το αγροτικό κίνηµα ποια κοινωνικά συµφέροντα εκφράζει; Είναι σωστό να µιλούµε συλλήβδην για «αγροτιά» σαν να είµαστε αν όχι στις αρχές του περασµένου αιώνα ή στον Μεσοπόλεµο, έστω στη δεκαετία του  ’60; ∆ιαµορφώνονται όροι για επισιτιστική κρίση ή κρίσεις και εποµένως τίθεται ζήτηµα πώς θα τραφεί ο πληθυσµός και ιδιαίτερα η εργατική τάξη και η φτωχολογιά των πόλεων; Με ποιες κοινωνικές συµµαχίες και ποιες πολιτικές θα απαντηθεί αυτό το πρόβληµα; Είναι εφικτή και σε ποια βάση µπορεί να υπάρξει συµµαχία «εργατιάς-αγροτιάς»; Τέλος, πού πρέπει να στραφούν τα βέλη; Στο Μαξίµου, στις Βρυξέλλες, στον καπιταλισµό γενικώς; Τα ερωτήµατα είναι πολλά αλλά τίθενται αναπόφευκτα.

Η νέα ΚΑΠ

Η νέα ΚΑΠ εισάγει δύο βασικές καινοτοµίες: 

Η πρώτη σχετίζεται µε την Πράσινη Συµφωνία και τους εξ αυτής «πράσινους» στόχους, εκ των οποίων οι βασικοί, µε ορίζοντα το 2030, είναι: 

 • Μείωση κατά 50% της χρήσης των πλέον επικίνδυνων για την υγεία φυτοφαρµάκων

 • Μείωση κατά 50% των πωλήσεων αντιβιοτικών για ζώα εκτροφής

 • Μείωση των χηµικών λιπασµάτων κατά τουλάχιστον 50%

 • Μείωση κατά 50% της απώλειας θρεπτικών στοιχείων και ιδιαίτερα αζώτου και φωσφόρου.

 • Το 25% της γεωργικής έκτασης να αφιερωθεί σε βιολογικές καλλιέργειες

 • Αύξηση στο 10% της γεωργικής έκτασης που διατίθεται για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, περιλαµβανόµενης της έκτασης µε χαρακτηριστικά τοπίου υψηλής ποικιλοµορφίας. 

Η δεύτερη καινοτοµία είναι ότι όλα αυτά θα συνοδευτούν µε µικρότερο προϋπολογισµό. Η νέα ΚΑΠ 2023-2027 εντάσσεται στην προγραµµατική περίοδο 2021-2027, που διαδέχθηκε την προγραµµατική περίοδο 2014-2020. Στην προηγούµενη προγραµµατική περίοδο, για την ΕΕ των 28, διατέθηκε το 37,6% του ευρωπαϊκού προϋπολογισµού. Στην νέα προγραµµατική περίοδο, για την ΕΕ των 27 πλέον, διατέθηκε το 31%. Ωστόσο, δεν πρόκειται µόνο γι’ αυτό: Η νέα ΚΑΠ προβλέπει αιρεσιµότητες και απειλεί µε οριζόντιες περικοπές στις ενισχύσεις τις χώρες που δεν θα τις τηρήσουν. Από την ενιαία ενίσχυση, η οποία σταδιακά µέχρι το 2026 θα περιοριστεί στα 21,5 ευρώ το στρέµµα στις αροτραίες καλλιέργειες, στα 27,5 ευρώ το στρέµµα για τις δενδρώδεις και στα 17,5 ευρώ για τα βοσκοτόπια, αγρότες και γεωπόνοι θα εισπράτουν το 60%. Το υπόλοιπο 40% θα προκύπτει από τα λεγόµενα «οικολογικά σχήµατα», δηλαδή δράσεις για τους στόχους της Πράσινης Συµφωνίας. Αυτές οι δράσεις θα παρακολουθούνται και θα ελέγχονται ως προς την υλοποίησή τους. 

Οι κατεξοχήν χαµένοι θα είναι οι κτηνοτρόφοι και οι δενδροκαλλιεργητές, καθώς τα περιθώρια να αναπληρώσουν το εισόδηµά τους από την περικοπή των ενισχύσεων µέσω των «οικολογικών σχηµάτων» είναι περιορισµένα. 

Όσον αφορά τα κόστη των νέων στόχων της Πράσινης Συµφωνίας, µελέτη του ΕΣΥΦ δείχνει πως αν περιοριστούν τα εντοµοκτόνα, τότε θα έχουµε απώλεια της παραγωγής σε βαµβάκι, καλαµπόκι, µηλοειδή, αµπέλια και ελιά από 30 έως και 60%. Υπάρχουν οικολογικά σκευάσµατα που θα µπορούσαν να αντιµετωπίσουν ασθένειες, ζιζάνια και προσβολές από έντοµα στις φυτείες, ενώ και το κοµφούζιο, η σεξουαλική σύγχυση δηλαδή των εντόµων και οι βιοδιεγέρτες µπορούν να «δουλέψουν», αλλά σε χώρες µε µεγαλύτερο και όχι κατακερµατισµένο κλήρο, όπως συµβαίνει µε την Ελλάδα.

Είναι πασιφανές τι σηµαίνουν όλα αυτά: Άρχισε η (ταξική) πάλη για την κοινωνική κατανοµή του κόστους της κλιµατικής αλλαγής και ταυτόχρονα µπήκαµε στην περίοδο που η χρηµατοδότηση της ΚΑΠ µειώνεται και συνδέεται µε αιρεσιµότητες. Πιο φιλόδοξοι στόχοι, αυξηµένα κόστη παραγωγής, αιρεσιµότητες και µικρότερες ενισχύσεις σηµαίνουν ότι οι αγρότες θα πληρώσουν υψηλό οικονοµικό κόστος. Σε αυτά πρέπει να προσθέσουµε ότι η πίεση από τον υψηλό πληθωρισµό, που η σωρευτική του επίδραση (δηλαδή η συνολική αύξηση των τιµών) θα παραµείνει ακόµη και αν πέσει πολύ χαµηλά από το 2024 και ύστερα, οξύνει την αντιπαράθεση σε όλη τη «διαδροµή» των γεωργικών προϊόντων «από το χωράφι στο ράφι»: αγρότες (και κτηνοτρόφοι) παραγωγοί – χοντρικό εµπόριο – λιανεµπόριο – καταναλωτές. Σε αυτή την «αλυσίδα» οι αγρότες παραγωγοί και οι καταναλωτές είναι οι πιο αδύναµοι κρίκοι. 

Υπάρχουν όµως και δύο ακόµη προβλήµατα στο φόντο: Το ένα είναι µείζον και έχει στρατηγική σηµασία, δηλαδή θα αρχίσει σύντοµα να υπερκαλύπτει όλα τα άλλα: οι συνέπειες της κλιµατικής κρίσης στην αγροτική παραγωγή. Ήδη οι αγρότες της Ιβηρικής στις κινητοποιήσεις τους έθεταν κυρίως αυτό το ζήτηµα, ζητώντας κρατικές ενισχύσεις για να αντιµετωπίσουν τις συνέπειες της µείωσης (ποσοτικής και ποιοτικής) της γεωργικής παραγωγής, εξαιτίας της ξηρασίας και των µεγα-πυρκαγιών, σε κρίσιµα προϊόντα (όπως η ελιά, της οποίας η Ισπανία είναι ο µεγαλύτερος παραγωγός διεθνώς). Γι’ αυτό θα µιλήσουµε παρακάτω. Ο δεύτερος είναι συγκυριακός και αφορά την Ουκρανία µε δύο τρόπους: Πρώτο, µε την ελεύθερη διακίνηση στη ∆ύση των ουκρανικών γεωργικών προϊόντων και δεύτερο µε την πίεση στον ευρωπαϊκό προϋπολογισµό για οικονοµική βοήθεια στην Ουκρανία. Οι Πολωνοί αγρότες έχουν κάνει µπλόκα στα σύνορα µε την Ουκρανία για να εµποδίσουν τις ουκρανικές εξαγωγές.  

Η κλιµατική αλλαγή

Η κλιµατική αλλαγή είναι ο στρατηγικός παράγοντας που άρχισε ήδη να γίνεται σηµαντικός για τη γεωργική παραγωγή. Προοπτικά, στις επόµενες δύο δεκαετίες, είναι ικανός από µόνος του να οδηγήσει σε οξεία επισιτιστική κρίση διεθνώς, καθώς η υπόθεση περιορισµού της αύξησης της µέσης επιφανειακής θερµοκρασίας της ατµόσφαιρας κάτω από 1,5 οC έχει ήδη χαθεί. Το 2023 κυµάνθηκε µεταξύ 1,43 και 1,47 οC, φτάνοντας σε αυτά τα ύψη πολύ γρηγορότερα και από την πιο απαισιόδοξη πρόβλεψη. Πλέον, τα σενάρια που εξετάζονται, µιλούν για αύξηση πάνω από 2 έως και 3 οC, εκτιµήσεις που παραπέµπουν στην καταστροφή του «πλανήτη-κλίβανου». 

Σε αυτή τη διαγραφόµενη προοπτική, ένας καταστροφικός συνδυασµός παρατεταµένων ξηρασιών – µεγα-πληµµυρών – µείωσης της γονιµότητας ή και αποσάθρωσης και ερηµοποίησης εδαφών, αλλά και σειράς άλλων συνεπειών της κλιµατικής κρίσης στη γεωργική παραγωγή θα έχει την αναπόφευκτη διπλή συνέπεια: µείωση καλλιεργήσιµων εκτάσεων, µείωση του όγκου και της ποιότητας της αγροτικής παραγωγής. 

Ποια «αγροτιά»;  

Τα δεδοµένα στην αγροτική παραγωγή είναι πολύ διαφορετικά όχι µόνο σε σχέση µε τις αρχές του προηγούµενου αιώνα, το Μεσοπόλεµο ή τη δεκαετία του ’60-’70, αλλά και σε σχέση µε τα τέλη του προηγούµενου αιώνα. Η εκµηχάνιση και συγκέντρωση της αγροτικής παραγωγής έχουν κάνει άλµατα. Σε αυτήν πλέον κυριαρχούν τα µεσαία και µεγάλα αφεντικά της υπαίθρου. Οι παρατιθέµενοι πίνακες (επιλεγµένες χώρες της ΕΕ όπου είχαµε τις µαζικότερες αγροτικές κινητοποιήσεις και Ελλάδα) αποκαλύπτουν: 

  • Η συγκέντρωση της παραγωγής αυξάνεται ραγδαία. Πάνω από µία δεκαετία µετά το έτος αναφοράς των διαθέσιµων στατιστικών στοιχείων από την ΕΛΣΤΑΤ και τη Eurostat (2013), η συγκέντρωση είναι βέβαιο ότι έχει κλιµακωθεί ακόµη περισσότερο. Στην Ελλάδα, µε µέση καλλιεργούµενη έκταση ανά αγροτική επιχείρηση περίπου 35 στρέµµατα το 2013, τώρα οι εκτιµήσεις µιλούν για µέση καλλιεργούµενη έκταση περί τα 50 στρέµµατα. Στις µεγάλες ευρωπαϊκές χώρες είναι 150-200 στρέµµατα. 

 • Στην Ελλάδα, είµαστε σε ποιο χαµηλά σκαλοπάτια της κλίµακας αλλά η κατανοµή του αριθµού των αγροτικών επιχειρήσεων µε βάση τον ετήσιο τζίρο το -µακρινό πλέον- 2013 αποδεικνύει ότι τα µεσαία και µεγάλα (για τα ελληνικά µέτρα) αφεντικά της υπαίθρου κυριαρχούν, αυξανόµενα και πληθυνόµενα διαρκώς, µε διαχωριστική γραµµή τον ετήσιο τζίρο των 15.000 ευρώ. 

 • Η αντίστοιχη διαχωριστική γραµµή στις επιλεγµένες χώρες της Ευρώπης στον σχετικό πίνακα είναι οι αγροτικές επιχειρήσεις µε καλλιεργήσιµη γη 50 στρέµµατα. 

 • Το ποσοστό των αγροτών µε καλλιεργήσιµη έκταση και εισόδηµα τέτοιο ώστε να µπορούν να το πετύχουν µόνο ή κυρίως µε τη δική τους δουλειά και τη δουλειά µελών της οικογένειάς τους (συµβοηθούντα µέλη) συρρικνώνεται ραγδαία προς το 50% ή και κάτω από αυτό στις ευρωπαϊκές χώρες του πίνακα. Τα µεγάλα αφεντικά, αυτοί που ζουν από τη δουλειά των άλλων, κυριαρχούν πλέον -ή θα κυριαρχήσουν σύντοµα- και αριθµητικά. Στην Ελλάδα ήταν ένα ανερχόµενο 25% το 2013 και σήµερα είναι σίγουρα πάνω από 30%. 

 • Το αριθµητικό στοιχείο, ωστόσο, δεν λέει όλη την αλήθεια. Τα µεγάλα αφεντικά της αγροτικής παραγωγής έχουν πολύ µεγαλύτερο ειδικό βάρος σε σύγκριση µε το ποσοστό τους στο συνολικό αριθµό. Οι δυνατότητες επιχειρηµατικής δικτύωσης, αλλά και πολιτικής δικτύωσης και επιρροής είναι πολύ µεγαλύτερες. ∆εν είναι τυχαίο ότι στις αγροτικές περιοχές (Κρήτη, Θεσσαλία, Μακεδονία) θριαµβεύει η Ν∆ και έχει πολύ υψηλότερο του εθνικού του µέσου όρου ποσοστό το ΠΑΣΟΚ. Ακόµη και στη Θεσσαλία, παρ’ όλη τη συγκλονιστική καταστροφή του καλοκαιριού, αυτή η επιρροή διατηρήθηκε σε µεγάλο βαθµό. Κι όπου έχασε εκπρόσωπος της Ν∆, κέρδισε εκπρόσωπος του ΠΑΣΟΚ. Το µεγάλο επιχειρηµατικό και πολιτικό ειδικό βάρος µεταφράζεται και σε µεγάλο ειδικό βάρος στο αγροτικό κίνηµα. ∆εν είναι λοιπόν τυχαίο ότι στο αγροτικό κίνηµα κυριάρχησαν οι αγροτοσυνδικαλιστές της ∆εξιάς και ότι το ΚΚΕ έχει χάσει τον ηγετικό του ρόλο. Και η κατάσταση θα ήταν ακόµη χειρότερη αν δεν είδε προηγηθεί η καλοκαιρινή καταστροφή στη Θεσσαλία που δηµιούργησε µια πολύ ευρύτερη σε σχέση µε την καθαυτό αγροτική παραγωγή δυσαρέσκεια.      

Υπάρχουν βεβαίως και µεσαία ή και µεγάλα αφεντικά της αγροτικής παραγωγής που ζορίζονται. Αντιλαµβάνονται όµως το πρόβληµά τους σαν πρόβληµα κατανοµής κερδών στην αλυσίδα «από το χωράφι στο ράφι» και σαν διάλογο µε τα µεγάλα αφεντικά της πόλης για το δικό τους µερίδιο σε ενισχύσεις. Παρά τα συνθήµατα του ΚΚΕ -και άλλων- για «εργατιά-αγροτιά» ή «φοιτητές-αγροτιά» και την υποδοχή των αγροτών στο Σύνταγµα, δεν υπήρξε ίχνος απεύθυνσης προς τα εργατικά συνδικάτα και τους φοιτητές για κοινό αγώνα στις ανακοινώσεις των µπλόκων, κάτι που στο κάτω-κάτω θα µεγιστοποιούσε τη δύναµη και των αγροτικών αιτηµάτων. 

Αριστερά και άκρα δεξιά

Η άγνοια αυτών των δεδοµένων οδηγεί σε παγίδες. Ο Γιώργος Μητραλιάς στο άρθρο του «Με τους δεξιούς και ακροδεξιούς αγροτοπατέρες ή µε τα ταξικά αγροτικά συνδικάτα και τους ριζοσπάστες οικολόγους»** σωστά κριτικάρει άρθρο στην ιστοσελίδα Kommon µε τίτλο «Οι αγρότες της ΕΕ διαδηλώνουν ενάντια στον οικολογικό φονταµενταλισµό και τις αθρόες ουκρανικές εισαγωγές», επειδή αναφέρεται µε ;αισθήµατα αλληλεγγύης σε «µαρτυρίες» Γάλλων αγροτοπατέρων που πρόσκεινται στη δεξιά και την άκρα δεξιά. Στη Γαλλία, όπου κυριαρχεί η παράδοση των διαφορετικών συνδικάτων τόσο στους µισθωτούς όσο και στους αγρότες, η εσωτερική ταξική διαίρεση στους αγρότες εκφράζεται µέσα από τρία βασικά συνδικάτα, µε παραπλήσια µάλιστα δύναµη: το συνδικάτο της δεξιάς και του ακραίου κέντρου – Μακρόν (FNSEA), το συνδικάτο της άκρας δεξιάς (Coordination Rurale) και το συνδικάτο όπου εκφράζονται οι µικροί αγρότες και οι ριζοσπάστες οικολόγοι (Confédération Paysanne). Αυτό το τελευταίο εξέδωσε µια ανακοίνωση µε τον εύγλωττο τίτλο «Να ανατιµηθεί η εργασία για να απαντηθεί η γεωργική κρίση». 

Είναι βέβαιο ότι οι διαθέσεις και τάσεις αυτές υπάρχουν και στην Ελλάδα, αλλά καθώς δεν υπάρχει παράδοση διαφορετικών συνδικάτων δεν µπορούν να εκφραστούν και είναι ηγεµονευόµενες από τους αγροτοπατέρες που εκφράζουν τα µεσαία και µεγάλα αφεντικά της αγροτικής παραγωγής. 

Στο αγροτικό κίνηµα στην Ευρώπη η άκρα δεξιά έκανε θραύση, προβάλλοντας δύο αιχµές: Πρώτο, ότι η κλιµατική κρίση είναι παραµύθι και, δεύτερο, ότι δεν πρέπει να επιτραπεί στα ουκρανικά γεωργικά προϊόντα να εξάγονται ελεύθερα στα κράτη-µέλη της ΕΕ. Η γεωπολιτική χροιά στέγασε τις ακροδεξιές συµπάθειες προς τον Πούτιν, η δε άρνηση της κλιµατικής αλλαγής στράφηκε, όπως και όλες οι υπόλοιπες αρνήσεις της άκρας δεξιάς, προς το πολιτικό σύστηµα γενικά και στο βάθος την… παγκόσµια κυβέρνηση των µασόνων. 

Όσο για τους αγροπατέρες της δεξιάς και του ακραίου κέντρου, αυτοί αποδύθηκαν σε διαπραγµατεύσεις µε δύο στόχους: Πρώτο, να εξασφαλίσουν µέτρα στήριξης από τις κυβερνήσεις σε κάθε επιµέρους χώρα 

για την ελάφρυνση του κόστους παραγωγής και την ελάφρυνση των συνεπειών των µέτρων της νέας ΚΑΠ που σχετίζονται µε την Πράσινη Συµφωνία και, δεύτερο, µικρή χρονική µετάθεση της ισχύος των «πράσινων» προβλέψεων της νέας ΚΑΠ. Όσον αφορά το τελευταίο, η Κοµισιόν αρχικά και στη συνέχεια η ΕΕ συνολικά έδειξαν «ευελιξία», υποσχόµενες ότι η ισχύς των µέτρων θα µετατεθεί για το 2024 – οι επερχόµενες ευρωεκλογές έπαιξαν τον καθοριστικό ρόλο γι’ αυτή την υποχώρηση. Τα µεγαλύτερα κέρδη ωστόσο είχε το αγροτικό κίνηµα στη Γαλλία. Η Γαλλία είναι η µεγαλύτερη παραγωγός αγροτικών προϊόντων στην ΕΕ, µε ετήσια παραγωγή 100 δισ. ευρώ…      

Η Αριστερά

Η Αριστερά γενικά βρέθηκε σε πολύ µεγάλη αµηχανία. Το πρόβληµα δεν ήταν µόνο η άγνοια ή υποτίµηση των ταξικών διαφοροποιήσεων στην ύπαιθρο, αλλά γενικότερα η κατανόηση των ουσιαστικών προβληµάτων που τίθενται. Έτσι, είτε µίλησε γενικώς για «αγροτιά» και για συµµαχία εργατών-αγροτών-φοιτητών χωρίς να µπει στον κόπο να µιλήσει για προϋποθέσεις και για προγραµµατικά αιτήµατα είτε εστίασε στη νέα ΚΑΠ (που ανοίγει µέτωπο µε την ΕΕ, ενόψει µάλιστα και των ευρωεκλογών) είτε έβαλε σε πρώτο πλάνο την αντικυβερνητική αιχµή. Αυτά που απουσίασαν παντελώς, ήταν τα δύο κρίσιµα και απολύτως αλληλεξαρτώµενα προβλήµατα που τα επόµενα χρόνια θα κυριαρχήσουν αναπόφευκτα: 

α) Η κλιµατική κρίση και η -πέρα και από τη νέα ΚΑΠ- διαµόρφωση όρων για επισιτιστική κρίση (ή κρίσεις), και 

β) Με ποια πολιτική, ποιο πρόγραµµα και ποια κοινωνική συµµαχία θα εξασφαλιστεί όχι απλώς η «επιβίωση των αγροτών» (και ποιων αγροτών) αλλά η διατροφική επάρκεια και ασφάλεια για τις πόλεις. Πώς δηλαδή η εργατική τάξη και η φτωχολογιά των πόλεων θα προµηθεύεται φτηνά και υγιεινά τρόφιµα σε επάρκεια. 

∆εν είναι σκοπός αυτού του άρθρου να δώσει πλήρεις απαντήσεις στο διπλό αυτό το ερώτηµα, αλλά να το θέσει. Σε επόµενο φύλλο θα αποπειραθούµε κάποιες απαντήσεις.  

**Contra-xreos.gr, 11/2/2024

Πίνακας 1

Ελλάδα: Αριθµός αγροτικών εκµεταλλεύσεων
µε βάση τον ετήσιο τζίρο (σε ευρώ)

Πίνακας 2

ΕΕ, επιλεγµένες χώρες: Αριθµός αγροτικών εκµεταλλεύσεων µε βάση την έκταση (εκτάρια*)

*1 εκτάριο=10 στρέµµατα

Του Αλέξη Λιοσάτου

Από τις 30/11 έως τις 12/12 πραγµατοποιήθηκε η ετήσια Σύνοδος του ΟΗΕ για το κλίµα (COP28) στο Ντουµπάι. Mε τις µέχρι τώρα πληροφορίες, αλλά και από την έως τώρα εµπειρία παρόµοιων Συνόδων, δεν έχουµε να περιµένουµε οποιαδήποτε θετική προοπτική για το κλίµα. Πώς να βγει κάτι θετικό από µια σύνοδο στης οποίας τους διαδρόµους «οργίασαν» 2.400 (!) λοµπίστες ορυκτών καυσίµων και της οποία προήδρευε ο σουλτάνος αλ-Τζαµπέρ, διευθύνων σύµβουλος της κρατικής πετρελαϊκής εταιρείας;! 

Εντελώς αναµενόµενα, όταν στο «παιχνίδι» κυριαρχούν, από τη µια, οι χρηµατο-οικονοµικοί κολοσσοί και οι πολυεθνικές των «πράσινων» µπίζνες και από την άλλη κρατικές εταιρείες, πολυεθνικές και λοµπίστες των ορυκτών καυσίµων, είναι εκ των πραγµάτων υπονοµευµένες. Επιπλέον, όταν κάθε ισχυρή ιµπεριαλιστική χώρα χώρα υπερασπίζεται τα δικά της συµφέροντα, άρα τις δικές της εταιρείες, και όχι κάποιο (ανούσιο, αφού δεν µεταφράζεται σε καπιταλιστικά κέρδη) «κοινό καλό για το µέλλον του πλανήτη», τι άλλο µπορεί να περιµένει κανείς από υποκριτικές διακηρύξεις; 

Για παράδειγµα στη φετινή Σύνοδο προέδρευσε ο σουλτάνος Αχµέντ αλ-Τζαµπέρ, υπουργός Βιοµηχανίας του εµιράτου και διευθύνων σύµβουλος της Εθνικής Εταιρείας Πετρελαίου του Άµπου Ντάµπι (ADNOC). Μπροστά επίσης στην πίεση του ισχυρού πετρελαϊκού λόµπι, οι πολιτικές ηγεσίες σε ΗΠΑ και Ευρώπη οπισθοχωρούν διαρκώς από τους στόχους της «πράσινης» µετάβασης που οι ίδιοι είχαν θέσει.

Ο γ.γ. του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες έχει αποµείνει µόνος από τον διεθνή επίσηµο τοµέα να κρούει τον κώδωνα του κινδύνου, επισηµαίνοντας ότι πρέπει να ληφθούν άµεσα µέτρα, αν δεν θέλουµε να ζήσουµε τα επόµενα χρόνια µια κλιµατική κόλαση. Ο ίδιος µάλιστα (και όχι κάποιος «ψεκασµένος µπολσεβίκος») είχε δηλώσει πως πρέπει «να ξεριζώσουµε τη δηλητηριασµένη ρίζα της κλιµατικής κρίσης: τα ορυκτά καύσιµα» και να πάψει να χρησιµοποιείται η πράσινη ενέργεια σαν φερετζές/πράσινο ξέπλυµα. 

«Κλιµατική κόλαση»

Το 2023 η µέση επιφανειακή θερµοκρασία της ατµόσφαιρας έφτασε τον 1,4 βαθµό Κελσίου πάνω από τη µέση της προβιοµηχανικής εποχής, αποδεικνύοντας ότι η κλιµατική κρίση επιταχύνεται πέρα και από τα απαισιόδοξα σενάρια. Ακόµα χειρότερα, ήρθε να προστεθεί και η πρόσφατη εφιαλτική πρόβλεψη του Περιβαλλοντικού Προγράµµατος του ΟΗΕ (UNEP) ότι ο πλανήτης µας βρίσκεται πλέον σε τροχιά για αύξηση θερµοκρασίας ακόµα και κατά 3 βαθµούς Κελσίου µέχρι το τέλος του αιώνα που διανύουµε. Γι’ αυτό ακριβώς τα ακραία καιρικά φαινόµενα γίνονται διαρκώς πιο συχνά, πιο βίαια και πιο καταστρεπτικά, όπως ζήσαµε και στην Ελλάδα πρόσφατα.

Και όµως, το 2023, όπως και το 2022, η βιοµηχανία των εξορύξεων πάτησε γκάζι. Σύµφωνα µε τα στοιχεία της GOGEL (Global Oil and Gas Exit List):

• Από το 2021 οι εταιρείες εξόρυξης έχουν δαπανήσει 170 δισ. δολάρια για την αξιοποίηση νέων κοιτασµάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου.

• Το 96% των 700 εταιρειών που δραστηριοποιούνται στην εξερεύνηση και ανάπτυξη νέων κοιτασµάτων συνεχίζουν σε ρυθµούς business as usual.

• Πάνω από 1.000 εταιρείες σχεδιάζουν νέους αγωγούς φυσικού αερίου, σταθµούς ηλεκτροπαραγωγής µε φυσικό αέριο ή τερµατικούς σταθµούς εξαγωγής υγροποιηµένου φυσικού αερίου.

Επιπλέον, οι στόχοι που τίθενται σε αυτές τις Συνόδους απαιτούν τεράστιες δαπάνες, που ο ιδιωτικός τοµέας δεν µπορεί και δεν θέλει να αναλάβει – ο δικός του ρυθµός «πράσινης µετάβασης» καθορίζεται από τις δυνατότητες επένδυσης και το ύψος της κερδοφορίας. Οι κρατικές π.χ. «πράσινες» επιδοτήσεις στις ΗΠΑ δεν λογοδοτούν σε ένα διεθνές σχέδιο ανάσχεσης της κλιµατικής κρίσης αλλά σε ένα σχέδιο στήριξης των αµερικανικών βιοµηχανιών. Η Ε.Ε., καθηλωµένη στη «δηµοσιονοµική πειθαρχία», αδυνατεί να κάνει ακόµη κι αυτό, έστω για να προστατεύσει την ευρωπαϊκή βιοµηχανία στον διεθνή ανταγωνισµό. Όσο για την Κίνα, την Ινδία, τη Ρωσία κ.λπ., από τους µεγαλύτερους ρυπαντές διεθνώς, αυτοεξαιρούνται από οποιαδήποτε ουσιαστική δέσµευση.

Ένα άλλο διαχρονικό πρόβληµα αυτών των Συνόδων είναι η άρνηση των ισχυρότερων χωρών (που ευθύνονται και για τη συντριπτική πλειονότητα των ιστορικών εκποµπών άνθρακα) να υποστηρίξουν µια ισχυρή δέσµευση για περιορισµό της υπερθέρµανσης του πλανήτη αλλά και να στηρίξουν σθεναρά οικονοµικά τις φτωχότερες χώρες για τη λήψη µέτρων για το κλίµα, µε τα ποσά που συµφωνούνται να είναι πάντα πολύ πίσω από τις ανάγκες,να δίνονται καθυστερηµένα και επιπλέον να δίνονται µε τη µορφή δανείων (µε δυσβάσταχτους όρους από την Παγκόσµια Τράπεζα και αυξάνοντας το δηµόσιο χρέος των φτωχών χωρών) και όχι µε τη µορφή αποζηµιώσεων.

Οι πετρελαιάδες «στο τιµόνι»

Μόνο οι συµβολισµοί της φετινής Συνόδου αρκούσαν για να εξασφαλίσουν µια ακόµα αποτυχηµένη Σύνοδο. Οι καπιταλιστές δεν κράτησαν ούτε τα προσχήµατα, κι αυτό όχι µόνο λόγω της επιλογής του προεδρεύοντος σουλτάνου αλλά και λόγω της επιλογής της χώρας διεξαγωγής: αν και η καύση των ορυκτών καυσίµων θεωρείται ο βασικός ένοχος για την κλιµατική αλλαγή, η φετινή σύνοδος κορυφής διεξήχθη στα Ηνωµένα Αραβικά Εµιράτα (ΗΑΕ), ένα από τα 10 κορυφαία πετρελαιοπαραγωγικά κράτη στον κόσµο. Τα ΗΑΕ έχουν τεράστιο κατά κεφαλήν αποτύπωµα άνθρακα, το 4ο µεγαλύτερο στον κόσµο πίσω από το Κατάρ, το Μπαχρέιν και το Κουβέιτ. Σύµφωνα µε την Υπηρεσία Ενεργειακών Πληροφοριών των ΗΠΑ, είναι ο έβδοµος µεγαλύτερος παραγωγός πετρελαίου στον κόσµο, µε έσοδα από εξαγωγές που ξεπερνούν τα 70 δισεκατοµµύρια δολάρια. Επιπλέον, τα ΗΑΕ έχουν τα τρία µεγαλύτερα σχέδια επέκτασης για εξορύξεις πετρελαίου και φυσικού αερίου στον κόσµο.

Είναι ενδεικτικό ότι µόνο οι εκποµπές οι οποίες καταστρέφουν το κλίµα που θα παραχθούν από την εταιρεία πετρελαίου του προέδρου της COP28 µέσα στα επόµενα έξι χρόνια, θα χρειάζονταν 343 χρόνια για να «εξουδετερωθούν» από την πλανητική χλωρίδα, σύµφωνα µε ανάλυση της Global Witness. Μια πλανητική χλωρίδα που βεβαίως ολοένα και συρρικνώνεται λόγω α) των ακραίων καιρικών συνθηκών τις οποίες τα ίδια συµφέροντα γέννησαν, β) της νεοφιλελεύθερης µη προστασίας των δασών και γ) των πάσης φύσεως βιοµηχανιών που εµπλέκονται στη συρρίκνωση, αποψίλωση και καταπάτηση δασικών εκτάσεων: βιοµηχανίες εξορύξεων, τσιµέντου, «πράσινης ενέργειας» (!), τουρισµού και ψυχαγωγίας κοκ. 

Σηµειώνεται ότι η COP26 στη Γλασκόβη είχε παρόντες 500 λοµπίστες ορυκτών καυσίµων και στην COP στην Αίγυπτο η παρουσία τους σηµείωσε αύξηση 25%. Με λίγα λόγια και η φετινή Σύνοδος ήταν εξαρχής καταδικασµένη.

Το «πλεονέκτηµα» των Εµιράτων:  η απολυταρχία! 

Τα Εµιράτα όµως διαθέτουν κι ένα πλεονέκτηµα που πιθανώς συνέβαλε στην επιλογή τους ως χώρα: µια χώρα µε µηδαµινά δηµοκρατικά δικαιώµατα, όπου οι διαφωνίες ποινικοποιούνται και οι ακτιβιστές συχνά συλλαµβάνονται. Μια χώρα που δεν «βαρύνεται µε το µειονέκτηµα» να µπορούν να γίνουν διαδηλώσεις ώστε να απαιτηθούν πραγµατικά µέτρα προστασίας για το κλίµα (και προφανώς σε βάρος συµφερόντων επιχειρήσεων όπως οι εξορυκτικές…) και για να ακουστούν οι απόψεις αυτών που πλήττονται περισσότερο. 

Λαµβάνοντας υπόψη το αυτοκαταστροφικό έλλειµµα πολιτικής βούλησης (που οφείλεται διεθνώς στα συµφέροντα των µεγαλύτερων ρυπαντών του περιβάλλοντος), η υπερθέρµανση του πλανήτη µπορεί να καταστήσει µέσα στον αιώνα που διανύουµε (και όχι στο µακρινό µέλλον!) µεγάλες εκτάσεις της Γης αβίωτες ουσιαστικά για τον άνθρωπο. 

Στρουθοκαµηλίζοντας, ωστόσο, οι κυβερνήσεις του κόσµου εξακολουθούν να διοχετεύουν στην ατµόσφαιρα αέρια του θερµοκηπίου σε επίπεδα-ρεκόρ, µε τις εκποµπές αντί να µειώνονται να αυξάνονται κιόλας κατά 1,2% από το 2021 ως το 2022, αύξηση που αποδίδεται κυρίως στη συνεχιζόµενη χρήση ορυκτών καυσίµων και τη βιοµηχανική δραστηριότητα. 

Όπως επισηµαίνει το UNEP, για να µην ξεπεραστεί το διεθνώς συµφωνηµένο όριο του 1,5 °C, χρειάζεται να µειωθούν κατά 22 δισεκατοµµύρια τόνους διοξειδίου του άνθρακα οι προβλεπόµενες εκποµπές το 2030. Αυτό αποτελεί το 42% των παγκόσµιων εκποµπών και ισοδυναµεί µε την παραγωγή των πέντε χειρότερων ρυπαντών του κόσµου: Κίνας, Ηνωµένων Πολιτειών, Ινδίας, Ρωσίας και Ιαπωνίας. ∆ιαπιστώνει ωστόσο ότι καµία από τις πλούσιες χώρες της G20, που παράγουν από κοινού περίπου το 80% του διοξειδίου του άνθρακα παγκοσµίως, δεν µειώνει τις εκποµπές µε ρυθµό που να συνάδει µε τους στόχους που έχουν θέσει. Αλλά ακόµη και αν -ως εκ θαύµατος- τηρούνταν οι δεσµεύσεις, φαίνεται αναπόφευκτη η άνοδος της θερµοκρασίας του πλανήτη περίπου 2,5 βαθµών έως το 2100.

Συνοψίζοντας, οι καπιταλιστές και οι κυβερνήσεις τους τα επόµενα χρόνια, πέρα από φτώχεια, ανεργία, φασισµό και πόλεµο, µας επιφυλάσσουν µαζικές καταστροφές, εκατόµβες νεκρών και µεγάλα κύµατα εσωτερικής κι εξωτερικής µετανάστευσης, «πακέτο» µε την καταστροφή της χλωρίδας και της πανίδας του πλανήτη. Χάρη στην «κινητήρια δύναµη του κέρδους» καθίστανται παντελώς ανίκανοι να διορθώσουν το πρόβληµα που οι ίδιοι δηµιούργησαν, ένα πρόβληµα που θα πλήξει (και πλήττει ήδη) τα φτωχότερα κράτη και τους φτωχότερους ανθρώπους σε κάθε χώρα. Συνεπώς το σύνθηµα «Σοσιαλισµός ή βαρβαρότητα» αποκτά άλλη µία, την κλιµατική διάσταση. Ακόµα κι αν ο Γ’ Παγκόσµιος Πόλεµος (στο πιο αισιόδοξο σενάριο) καθυστερήσει για δεκαετίες, θα τον προλάβει µια ανείπωτη καταστροφή που θα οφείλεται στην κλιµατική αλλαγή. Οπότε η πάλη για την ανατροπή του καπιταλισµού είναι καθήκον που αφορά τις αµέσως επόµενες λίγες δεκαετίες, για να σώσουµε την ανθρωπότητα και τον πλανήτη από ανείπωτες καταστροφές, οποιοδήποτε σενάριο κι αν διαλέξει κάποιος/κάποια…

Πηγή: 

https://www.efsyn.gr/themata/thema-tis-efsyn/412905_oi-petrelaiades-kratoyn-gera-ton-elegho-sto-klima

του Daniel Tanuro

Yπερθέρμανση του πλανήτη, ακραία ξηρασία στην Ευρώπη, καύσωνες, η χιονοστιβάδα (ή η αλυσιδωτή αντίδραση) μεταξύ όλων αυτών των παραγόντων κρίσης… Κίνδυνος βίαιων αλλαγών της ωκεανικής κυκλοφορίας με ανυπολόγιστες συνέπειες… Αυτό το άρθρο καταπιάνεται με τρία ζητήματα: την εξήγηση αυτής της αναμφισβήτητης διαπίστωσης, τη δυνατή εξέλιξη, και τις πολιτικές που πρέπει να εφαρμοστούν.

Δεν χρειάζεται να αναφερθούμε σε αυτό το άρθρο σε στοιχεία και αριθμούς που αποδεικνύουν την ακραία κρισιμότητα της ξηρασίας που πλήττει την ευρωπαϊκή ήπειρο. Ακόμα και όσοι δεν παρακολουθούν πολύ στενά την επικαιρότητα έχουν δει τις τρομακτικές εικόνες με τον ποταμό Πάδο να έχει στεγνώσει, τον Λίγηρα να έχει γίνει μια στενή λωρίδα νερού, τον Τάμεση να έχει στεγνώσει στην πηγή του και σε μήκος οκτώ χιλιομέτρων, τον Ρήνο να έχει κατέβει τόσο χαμηλά που η ναυσιπλοΐα να έχει καταστεί αδύνατη… Αυτή η πρωτοφανής κατάσταση είναι αποτέλεσμα της σοβαρής έλλειψης βροχοπτώσεων, που συσσωρεύτηκαν από το τέλος του χειμώνα, μετά από πολλά συνεχή χρόνια ξηρασίας. Το νερό έχει γίνει σπάνιο και, σε ορισμένες περιοχές, πολύ σπάνιο.

Είναι εξίσου άσκοπο να απαριθμήσουμε στοιχεία για τον καύσωνα. Να πούμε ότι οι θερμοκρασίες είναι “πάνω από τους εποχικούς μέσους όρους”, όπως λένε στην τηλεόραση, σημαίνει ότι υποτιμούμε το πρόβλημα: είναι πολύ πάνω από αυτούς. Το όριο των 40°C έχει ξεπεραστεί αρκετές φορές σε πολλές περιοχές – συμπεριλαμβανομένων των θαλάσσιων εύκρατων περιοχών, όπως η Βρετανία. Ο καύσωνας προφανώς επιδεινώνει την ξηρασία. Ο σημερινός συνδυασμός των δύο φαινομένων είναι εξαιρετικός ως προς τη γεωγραφική του έκταση, την ένταση και τη διάρκειά του.

Θα καταπιαστούμε εν συντομία με τρία ζητήματα: τις εξηγήσεις και τις αιτίες τους, την πιθανή εξέλιξη και τις πολιτικές που πρέπει να εφαρμοστούν.

Εξηγήσεις και αιτιότητα

Ας ξεκινήσουμε με τις εξηγήσεις. Θα ήταν χρήσιμο να ανατρέξετε σε αυτό το καλό άρθρο εκλαΐκευσης στον ιστότοπο RTBF-Info. [1]. Εξηγεί απλά, με διαγράμματα, με ποιο τρόπο η διάσπαση του πολικού jet stream κλειδώνει μια περιοχή υψηλής πίεσης σε μια γεωγραφική περιοχή, έτσι ώστε μια μάζα θερμού αέρα να παραμένει μόνιμα αποκλεισμένη πάνω από αυτήν.

Η σχέση μεταξύ της διάσπασης του jet stream και της κίνησης προς βορρά του αντικυκλώνα των Αζορών αποτελεί αντικείμενο συζήτησης μεταξύ των επιστημόνων. Όπως το θέτει ο συγγραφέας του άρθρου: για ορισμένους, “είναι ο αντικυκλώνας που προκαλεί τη διάσπαση του jet stream“- για άλλους, “είναι η διάσπαση που ευνοεί την άνοδο του αντικυκλώνα“. Ένα πράγμα είναι βέβαιο: “η διάσπαση είναι μια πραγματικότητα που αυξάνει την έκταση των ξηρών και θερμών περιόδων στα γεωγραφικά μας πλάτη”.

Μια άλλη βεβαιότητα είναι ότι δεν υπάρχει αμφιβολία πως η υπερθέρμανση του πλανήτη είναι η βασική αιτία της διάσπασης του jet stream. Η σταθερότητα του jet stream καθορίζεται από τη διαφορά θερμοκρασίας μεταξύ του πόλου και του ισημερινού. Καθώς η αύξηση της θερμοκρασίας στην Αρκτική είναι μεγαλύτερη από τον παγκόσμιο μέσο όρο, η διαφορά αποδυναμώνεται και το jet stream γίνεται πιο ακανόνιστο, πιο αργό και πιο ιδιόρρυθμο, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει στη διάσπασή του.

Επομένως, οι καύσωνες και οι ξηρασίες οφείλονται ξεκάθαρα στην κλιματική αλλαγή, για την οποία η IPCC προειδοποιεί τα τελευταία τριάντα χρόνια. Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση της IPCC (WG1) “είναι σχεδόν βέβαιο ότι η συχνότητα και η ένταση των κυμάτων καύσωνα έχουν αυξηθεί από το 1950 (σε παγκόσμιο επίπεδο) και θα συνεχίσουν να αυξάνονται στο μέλλον, ακόμη και αν η παγκόσμια υπερθέρμανση σταθεροποιηθεί στους 1,5°C”. Η έκθεση αναφέρει ότι “ο συνδυασμός των κυμάτων καύσωνα και της ξηρασίας είναι πιθανό να έχει αυξηθεί” και ότι “η τάση αυτή θα συνεχιστεί”. Για την Ευρώπη, η έκθεση προβλέπει (με υψηλό επίπεδο εμπιστοσύνης στη πρόβλεψη) αύξηση των πλημμυρών από βροχοπτώσεις στα ΒΑ της ηπείρου και αύξηση των ξηρασιών στην περιοχή της Μεσογείου, με μειωμένες καλοκαιρινές βροχοπτώσεις στα ΝΑ.

Καμία έκπληξη, λοιπόν: η παρατηρούμενη πραγματικότητα είναι σύμφωνη με τις επιστημονικές προβλέψεις. Εκτός, και αυτό δεν είναι λεπτομέρεια, ότι τις ξεπερνά κατά πολύ. Και μάλιστα, πάρα πολύ.

Στην πραγματικότητα, όλα εξελίσσονται πολύ πιο γρήγορα από ό,τι δείχνουν τα μαθηματικά μοντέλα. Σε συνέντευξη τους στον Τύπο, οι κλιματολόγοι δεν κρύβουν την έκπληξη τους για τις θερμοκρασίες που ξαφνικά αυξήθηκαν κατά 4° ή 5°C πάνω από τους εποχικούς μέσους όρους. Τέτοια ακραία φαινόμενα αναμενόταν μάλλον να εμφανιστούν γύρω στο 2030 ή και αργότερα – αν οι κυβερνήσεις συνέχιζαν να μην κάνουν (σχεδόν) τίποτα.

Αυτό πρέπει να το έχουμε κατά νου όταν ερχόμαστε στο δεύτερο ζήτημα: την πιθανή εξέλιξη.

Τι μας επιφυλάσσει το μέλλον και τι κινδυνεύει να μας επιφυλάξει

Όπως και άλλοι, έχω συχνά επιστήσει την προσοχή σε μια αρκετά πρόσφατη επιστημονική δημοσίευση που έχει προκαλέσει πολύ θόρυβο [2]. Έχοντας υπογραφεί από κορυφαίους επιστήμονες, αυτή ασχολείται με τις θετικές αναδράσεις της αύξησης της θερμοκρασίας (δηλαδή τις επιπτώσεις της αύξησης της θερμοκρασίας που προάγουν την αύξηση της θερμοκρασίας). Η πρωτοτυπία της έγκειται στην εξέταση του τρόπου με τον οποίο οι θετικές αναδράσεις θα μπορούσαν να αλληλοτροφοδοτούνται σε ένα είδος χιονοστιβάδας ή αλυσιδωτής αντίδρασης.

Το ακόλουθο απόσπασμα είναι ξεκάθαρο: “οι αλυσιδωτές ανατροφοδοτήσεις θα μπορούσαν να ωθήσουν το γήινο σύστημα προς ένα παγκόσμιο κατώφλι που, αν ξεπεραστεί, θα μπορούσε να αποτρέψει τη σταθεροποίηση του κλίματος σε ενδιάμεσες αυξήσεις της θερμοκρασίας και να προκαλέσει συνεχή υπερθέρμανση προς έναν “πλανήτη κλίβανο“, ακόμη και αν μειωθούν οι ανθρώπινες εκπομπές”.

Σύμφωνα με τους συγγραφείς του άρθρου, η διαδικασία θα μπορούσε να ξεκινήσει σε ένα σχετικά χαμηλό επίπεδο υπερθέρμανσης, μεταξύ +1°C και +3°C.

Μία από τις πιο πιθανές αναδράσεις που θα πυροδοτούσουν τη διαδικασία είναι η αποσταθεροποίηση του παγοκαλύμματος της Γροιλανδίας. Το παγοκάλυμμα της Γροιλανδίας αποτελεί ένα ιδιαίτερο σημείο ευπάθειας. Οι ειδικοί εκτιμούν ότι το σημείο καμπής για την αποσάθρωση του είναι κάπου μεταξύ +1° (+1,5°C σύμφωνα με την IPCC) και +3°C της μέσης αύξησης της θερμοκρασίας. Επομένως, βρισκόμαστε ήδη στην επικίνδυνη ζώνη ή θα την πλησιάζουμε με ταχείς ρυθμούς (με αμετάβλητες πολιτικές, το όριο των +1,5°C θα ξεπεραστεί πριν από το 2040, σύμφωνα με την IPCC).

Εάν ξεπεραστεί αυτό το σημείο καμπής, ποιες θα είναι οι συνέπειες; Πρώτον, η εισροή νερού στον ωκεανό θα επιτάχυνε την άνοδο της στάθμης της θάλασσας. Η διαδικασία θα χρειαζόταν πολύ χρόνο για να φτάσει στο τέλος της – σε ένα νέο σημείο ισορροπίας – αλλά θα ήταν μη αναστρέψιμη. Από την άλλη πλευρά, αυτή η εισροή θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια ξαφνική, απότομη κατάρρευση της ωκεανικής κυκλοφορίας που αποκαλείται AMOC (Atlantic Middle Ocean Circulation), η οποία καθορίζει το κλίμα των περιοχών που βρέχονται από τον Ατλαντικό. Και τότε οι επιπτώσεις θα ήταν άμεσες.

Αυτό λέει η πρόσφατη έκθεση της Ομάδας Εργασίας 1 της IPCC σχετικά με τον κίνδυνο κατάρρευσης της AMOC: “Η εξασθένηση της AMOC δεν θα περιλαμβάνει μια απότομη κατάρρευση πριν από το 2100 (μέτρια εμπιστοσύνη). ΑΛΛΑ μια τέτοια κατάρρευση θα μπορούσε ενδεχομένως (might) να προκληθεί από μια απροσδόκητη εισροή (υδάτινων μαζών) από το παγοκάλυμμα της Γροιλανδίας. Εάν κατέρρεε, θα προκαλούσε πιθανότατα απότομες ανατροπές στα περιφερειακά κλίματα και στον κύκλο του νερού: μετατόπιση της τροπικής ζώνης βροχής προς τα νότια, εξασθένηση των μουσώνων στην Αφρική και την Ασία, ενίσχυση των μουσώνων στο νότιο ημισφαίριο και ξήρανση στην Ευρώπη” (WG1, Τεχνική περίληψη, σ. 73, η υπογράμμιση δική μου).

Τα πάντα βρίσκονται προφανώς σε αυτό το “αλλά”, το οποίο ανοίγει τη δυνατότητα “απότομων ανατροπών“. Ένα πράγμα είναι βέβαιο: οι συνέπειες τέτοιων ανατροπών θα είναι εξαιρετικά σοβαρές για τα οικοσυστήματα και τους πληθυσμούς. Ειδικά, φυσικά, για τις φτωχές μάζες της Ασίας και της Αφρικής. Εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι θα αντιμετώπιζαν δραματικές καταστάσεις.

Όπως το διαβάσαμε, η Ευρώπη δεν θα γλιτώσει. Η Ιβηρική Χερσόνησος απειλείται ιδιαίτερα. Η ερημοποίηση εξελίσσεται εκεί εδώ και χρόνια. Θα ξεπεράσει ένα ποιοτικό όριο, μη αναστρέψιμο σε ανθρώπινη κλίμακα.

Ποια είναι η ενδεχόμενη σχέση με την τρέχουσα ξηρασία και τον καύσωνα, δεδομένου ότι η Γροιλανδία δεν κλειδώνεται από τη διάσπαση του jet stream που την εξηγεί; Η σχέση είναι ότι, για διάφορους λόγους, η αύξηση της θερμοκρασίας στην Αρκτική είναι διπλάσια από τον παγκόσμιο μέσο όρο. Σύμφωνα με την IPCC, είναι “ουσιαστικά βέβαιο” ότι το παγοκάλυμμα της Γροιλανδίας χάνει μάζα από το 1990: οι ειδικοί εκτιμούν ότι 4890 γιγατόνοι (δισεκατομμύρια τόνοι) πάγου (+- 460) έχουν λιώσει μεταξύ 1992 και 2020, προκαλώντας άνοδο της στάθμης της θάλασσας κατά 13,5 χιλιοστά.

Η IPCC τονίζει (για άλλη μια φορά!) ένα σημαντικό σημείο: οι προβλέψεις αυτές βασίζονται αποκλειστικά και μόνο σε εκτιμήσεις για το λιώσιμο των πάγων: δεν περιλαμβάνουν τις δυναμικές διαδικασίες που θα επιτάχυναν την απώλεια μάζας (την αποκόλληση τεράστιων τμημάτων του παγοκαλύμματος που γλιστρούν στον ωκεανό), επειδή “η ποσοτικοποίησή τους είναι εξαιρετικά αβέβαιη”, γράφει η IPCC.

Λαμβάνοντας υπόψη τι συμβαίνει αλλού στον πλανήτη, δεν είναι παράλογο να φοβόμαστε ότι η εξέλιξη στη Γροιλανδία θα είναι επίσης ταχύτερη από ό,τι προβλέπουν τα μοντέλα. Πρόκειται για έναν ευφημισμό. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν ορισμένες σαφείς ενδείξεις ότι αυτό ήδη συμβαίνει.

Για παράδειγμα, στα τέλη Ιουλίου του 2022, η θερμοκρασία στη Γροιλανδία ήταν πολύ υψηλότερη από τις εποχικές νόρμες. Οι πάγοι έλιωσαν διπλάσια ποσότητα από ό,τι άλλες χρονιές στην ίδια περίοδο. Μέσα σε τρεις ημέρες, περίπου 18 δισεκατομμύρια τόνοι πάγου μετατράπηκαν σε νερό. Οι επιστήμονες υπολόγισαν ότι η ποσότητα του νερού που θα απελευθερωνόταν θα κάλυπτε το έδαφος της Δυτικής Βιρτζίνια (62.259 km2 ) με ένα στρώμα νερού περίπου 30 εκατοστών. Αυτή η επιτάχυνση της διαδικασίας τήξης είναι χωρίς προηγούμενο.

Δεν χρειάζεται να σταθούμε περισσότερο σε αυτό: το κλιματικό μέλλον είναι πιο απειλητικό από ποτέ. Το φωτάκι είναι στο κόκκινο, αναβοσβήνει επίμονα και οι φτωχότεροι και πιο ευάλωτοι είναι πιθανό να πληγούν ολομέτωπα.

Τι να κάνουμε; (γνωστό ρεφρέν)

Ας προχωρήσουμε στις πολιτικές που πρέπει να εφαρμοστούν. Η καταστροφή βρίσκεται σε εξέλιξη και η IPCC μας λέει ότι θα συνεχίσει να εξελίσσεται “ακόμη και αν η αύξηση της θερμοκρασίας περιοριστεί στον 1,5°C”. Σημειώστε παρεμπιπτόντως ότι η σημερινή καταστροφή είναι το προϊόν μιας αύξησης της θερμοκρασίας κατά “μόλις” 1,2°C σε σύγκριση με την προβιομηχανική εποχή. Δεν είναι πολύ δύσκολο να φανταστεί κανείς τι θα συμβεί στη συνέχεια…

Δεδομένης της κατάστασης, είναι αυτονόητο ότι δεν μπορούμε απλώς να απαιτήσουμε ριζοσπαστικά μέτρα για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου: τα μέτρα αυτά είναι προφανώς απαραίτητα – περισσότερο από ποτέ! – πρέπει όμως να συνδυαστούν με μια άμεση και πολύ συγκεκριμένη πολιτική προσαρμογής στην παρατηρούμενη και προβλέψιμη αύξηση της θερμοκρασίας.

Απέναντι σε έναν όλο και πιο συχνό και έντονο συνδυασμό ξηρασίας και καύσωνα, τι μπορεί να γίνει για την προστασία των ανθρώπων, των φυτών και των ζώων; Χρειάζεται ένα βραχυπρόθεσμο, μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο όραμα. Θα πρέπει να στοχεύει στην επεξεργασία ενός δημόσιου σχεδίου προσαρμογής το οποίο θα είναι δεσμευτικό (για να είναι αποτελεσματικό) και ευέλικτο (για να μπορεί να προσαρμόζεται στα απρόβλεπτα).

Το σχέδιο αυτό πρέπει να δίνει προτεραιότητα στους τομείς της διαχείρισης των υδάτων, της πρόληψης των επιπτώσεων της ακραίας ζέστης στην υγεία (για τα ευάλωτα άτομα και στις πόλεις που αντιμετωπίζουν το φαινόμενο των “θερμικών νησίδων”), της γεωργίας/δασοκομίας, του σχεδιασμού χρήσεων γης, των υποδομών και της ενέργειας.

Η τελευταία έκθεση της Δεύτερης Ομάδας Εργασίας της IPCC μπορεί να δώσει ιδέες για το πως πρέπει να γίνει η σύλληψη του σχεδίου και πως να αγωνιστούμε για το σχέδιο με αφετηρία τα κοινωνικά κινήματα. Η έκθεση προφανώς δεν είναι αντικαπιταλιστική, αλλά διαβάζουμε σε αυτήν ότι “οι κυρίαρχες στρατηγικές ανάπτυξης λειτουργούν ενάντια στην αειφόρο ανάπτυξη για το κλίμα”. Οι λόγοι που αναφέρονται είναι: η διεύρυνση των εισοδηματικών ανισοτήτων, η ανεξέλεγκτη αστικοποίηση, οι εξαναναγκαστικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών, η συνεχής αύξηση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, οι συνεχιζόμενες αλλαγές στις χρήσεις γης, η αντιστροφή της μακροπρόθεσμης τάσης για αύξηση του προσδόκιμου ζωής… (IPCC, AR6, WG2, πλήρης έκθεση, 27/2/2022).

Η καταγγελία των νεοφιλελεύθερων πολιτικών είναι έμμεση, αλλά αρκετά ξεκάθαρη.

Στα θετικά της είναι ότι η έκθεση της IPCC ορθώς επιμένει ότι η προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή πρέπει να είναι ολιστική, κοινωνική, δημοκρατική, συμμετοχική, να μειώνει τις ανισότητες, να στηρίζεται στις πιο αδύναμες κοινωνικές ομάδες, να ενισχύει τις κοινωνικές θέσεις των γυναικών, των νέων και των μειονοτήτων κ.λπ. Όμως η προσέγγισή της επικεντρώνεται στους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων που επιδιώκει να πείσει και όχι στα κοινωνικά κινήματα και τους αγώνες τους. Αλλά είναι από αυτά τα κοινωνικά κινήματα που εξαρτώνται τα πάντα, όχι από τις κυβερνήσεις.

Εδώ δεν είναι ο κατάλληλος χώρος για να παραθέσουμε ένα κατάλογο αιτημάτων- θα αρκεστούμε σε μερικές ενδείξεις και προβληματισμούς.

Η διαχείριση των υδάτων αποτελεί ζήτημα κλειδί. Όπως γράφει η IPCC (WG2), “η διατήρηση του καθεστώτος του νερού ως δημόσιου αγαθού έχει κεντρική σημασία για τα ζητήματα ισότητας”. Είναι το αλφάδι.

Αυτό συνεπάγεται, μεταξύ άλλων, την αμφισβήτηση της μονοπώλησης των υδάτινων πόρων από καπιταλιστικούς ομίλους που παράγουν εμφιαλωμένο νερό και διάφορα ποτά, της μονοπώλησης των δασών από παραγωγούς χαρτοπολτού, πελλέτ ή άλλων προϊόντων (βλ. την οικολογική και ανθρώπινη ζημιά που προκαλούν οι φυτείες ευκαλύπτου στην Πορτογαλία!) και της μονοπώλησης των υπόγειων υδάτων από τις αγροτικές επιχειρήσεις (στην Ανδαλουσία, για παράδειγμα).

Όμως, το αλφάδι του νερού ως δημόσιου αγαθού συνεπάγεται επίσης ένα πλήθος πιο άμεσων συγκεκριμένων διεκδικήσεων: να γυρίσει πίσω το ρολόι στην αδιαβροχοποίηση των επιφανειών, στην αποστράγγιση του βρόχινου νερού, στη διόρθωση των ρεμάτων, στην καταστροφή των υγροτόπων. Να προωθηθούν γεωργικές και δασοκομικές τεχνικές που αποκαθιστούν το έδαφος και την απορροφητική του ικανότητα περιορίζοντας την απορροή. Να αναπροσανατολιστεί η γεωργία πολύ πιο ριζικά προς την αγρο-οικολογία. Να μην ξεχνάμε τις επενδύσεις στο δίκτυο διανομής (στη Βαλλωνία, για παράδειγμα, το 20% του παραγόμενου νερού δεν τιμολογείται – η διαρροή του δικτύου είναι επομένως πολύ υψηλή).

Η ορθολογική, κοινωνική και οικολογική διαχείριση του νερού απαιτεί μια διαφορετική τιμολογιακή πολιτική. Η φιλελεύθερη πολιτική του “κόστος-αλήθεια” είναι κοινωνικά άδικη, δεδομένου ότι όλοι οι καταναλωτές πληρώνουν για τον καθαρισμό μεγάλων ποσοτήτων νερών μολυσμένων από τη βιομηχανία. Επιπλέον, η νεοφιλελεύθερη πολιτική ενθαρρύνει τη σπατάλη του νερού, αφού τα οικονομικά έσοδα του διανομέα εξαρτώνται εν μέρει από το γεγονός ότι οι χρήστες πληρώνουν επίσης για τον – άχρηστο – καθαρισμό του βρόχινου νερού που καταλήγει στην αποχέτευση…

Θα πρέπει να εφαρμοστεί ένα άλλο σύστημα: για τα νοικοκυριά, δωρεάν κατανάλωση που αντιστοιχεί στην εύλογη ικανοποίηση πραγματικών αναγκών (πόσιμο, πλύσιμο, καθαρισμός σπιτιού, πλύσιμο πιάτων και ρούχων…), και στη συνέχεια ταχεία προοδευτική τιμολόγηση πέραν αυτού του επιπέδου.

Η προστασία των ανθρώπων θα πρέπει να είναι μια άλλη αποτελεσματική προτεραιότητα. Αυτό δεν συμβαίνει σήμερα. Η Πλατφόρμα της Βαλλωνίας για την IPCC, με επικεφαλής τον κλιματολόγο JP van Ypersele, σημειώνει ότι ο καύσωνας του 2003 προκάλεσε περισσότερους από 1.200 θανάτους, ενώ ο καύσωνας του 2020 προκάλεσε περισσότερους από 1.400 θανάτους… Άρα μεταξύ των δύο ημερομηνιών, τίποτα δεν έχει γίνει… παρά τις υποσχέσεις [3]…

Ένα δημόσιο σχέδιο για την προσαρμογή στην ακραία ζέστη θα πρέπει τουλάχιστον να οργανώνει το συστηματικό πρασίνισμα των αστικών περιοχών (δέντρα παντού, για να παρέχουν σκιά), καθώς και τη θερμομόνωση όλων των νοσοκομείων, των σχολείων, των κατοικιών για ηλικιωμένους ή άτομα με ειδικές ανάγκες.

Γενικότερα, πρέπει να επιβεβαιώσουμε την επείγουσα ανάγκη μόνωσης και ανακαίνισης όλων των κατοικιών. Όχι μόνο για τη δραστική μείωση των εκπομπών θέρμανσης (και κλιματισμού!), αλλά και για την προστασία της υγείας και της ευεξίας. Σε αυτόν τον τομέα, όπως και σε άλλους, είναι σαφές ότι οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές κινήτρων που βασίζονται στους μηχανισμούς της αγοράς είναι τόσο οικολογικά αναποτελεσματικές όσο και κοινωνικά άδικες. Αυτή η κοντόφθαλμη πολιτική θα πρέπει να παραχωρήσει τη θέση της στη δημόσια πρωτοβουλία, διαφορετικά θα επικρατήσουν ατομικές λύσεις, όπως η αγορά κλιματιστικών, που θα οδηγήσουν στην αύξηση της κατανάλωσης ενέργειας και σε εκπομπές CO2.

Η IPCC τονίζει τη σημασία μιας ολιστικής πολιτικής, η οποία εξετάζει ταυτόχρονα την προσαρμογή στην αύξηση της θερμοκρασίας και την μείωση των εκπομπών (« mitigation » στην επιστημονική ορολογία) Συνήθως, ο τομέας της ενέργειας εκτείνεται και στους δύο τομείς. Υπάρχει έλλειψη νερού για την ψύξη των πυρηνικών αντιδραστήρων. Δεδομένων των προβλέψεων, αυτή η πραγματικότητα μπορεί μόνο να επιδεινωθεί τα επόμενα χρόνια, έτσι ώστε η πολιτική προσαρμογής να βρεθεί αντιμέτωπη με εφιαλτικές εναλλακτικές λύσεις: θα πρέπει το νερό να χρησιμοποιείται κυρίως για την ψύξη των σταθμών παραγωγής ενέργειας (θερμαίνοντας τα ποτάμια!) για την παραγωγή ηλεκτρισμού; για πόσιμο νερό; ή για το πότισμα των καλλιεργειών; (και ποιων καλλιεργειών;) Ένας λόγος παραπάνω (υπάρχουν πολλοί άλλοι!) για να μην βασιστούμε στην πυρηνική ενέργεια ως λύση “mitigation”…

Δεν θα επανέλθω εδώ στα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για τη διαρθρωτική μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, καθώς έχω ήδη γράψει γι’ αυτό σε πολλά άρθρα. Εν ολίγοις: η ενέργεια και το χρηματοπιστωτικό σύστημα πρέπει να κοινωνικοποιηθούν, όπως και το νερό, πρέπει να βγούμε από την αγροτoβιομηχανία και να οργανώσουμε το γρήγορο τέλος της κινητικότητας που βασίζεται στο ιδιωτικό αυτοκίνητο. Αυτή η δέσμη βαθιών διαρθρωτικών μετασχηματισμών αποτελεί την αναγκαία -αλλά όχι επαρκή- προϋπόθεση για την ταχεία και αποτελεσματική απανθρακοποίηση της παγκόσμιας οικονομίας.

Χωρίς αυτό το βαρύ αντικαπιταλιστικό γιατρικό, θα είναι αυστηρά αδύνατο να τηρηθούν οι κλιματικοί περιορισμοί που έχουν διατυπωθεί ρητά από τους επιστήμονες. Σε αυτή την περίπτωση, ο “πλανήτης κλίβανος” του Johann Rockström και των άλλων συγγραφέων που αναφέρθηκαν παραπάνω θα γίνει σίγουρα μια μη αναστρέψιμη πραγματικότητα. Αυτό θα σήμαινε έναν ανθρώπινο και οικολογικό κατακλυσμό διαστάσεων που δεν τους χωράει ο νους. Είναι αδιανόητο.

“Αφηρημένη” κλιματική πολιτική ή οικοσοσιαλισμός;

Ουδέν κακό αμιγές καλού: όλοι και όλες μπορούν πλέον σήμερα να συνειδητοποιήσουν την ακραία κρισιμότητα της κατάστασης και του τρομερού κινδύνου που αντιμετωπίζουμε. Αναπαράγω εδώ ένα απόσπασμα από μια ανάρτηση που δημοσιεύτηκε στις 11 Αυγούστου στα κοινωνικά δίκτυα, σχετικά με την ξηρασία στην Ευρώπη:

“Με τις πλημμύρες (του 2021 στο Βέλγιο και τη Γερμανία), η κλιματική αλλαγή, μας έδωσε μια ροπαλιά στο κεφάλι. Μια ροπαλιά στο κεφάλι πονάει, μπορεί να σκοτώσει όσους βρίσκονται στην πρώτη γραμμή. Με την ξηρασία, η υπερθέρμανση του πλανήτη δείχνει ότι μπορεί να μας αρπάξει από το λαιμό και να μας σφίξει αργά, κάθε μέρα λίγο περισσότερο, χωρίς βιασύνη, έτσι ώστε να έχουμε αρκετό χρόνο για να δούμε το θάνατο να προχωρά – οι πιο διαυγείς τον βλέπουν ήδη: το θάνατο των φυτών, το θάνατο των ποταμών, το θάνατο των ζώων, το δικό μας θάνατο. Γιατί πώς μπορούμε να επιβιώσουμε όταν τα πάντα εξαφανίζονται;” [4]

Μπροστά σε αυτή την πρόκληση, ο καθένας και η καθεμία μπορούν επίσης να συνειδητοποιήσουν ότι οι κυβερνητικές πολιτικές είναι εντελώς ανεπαρκείς, και στην πραγματικότητα εγκληματικές.

Οι πολιτικές αυτές δεν επιτρέπουν την ταχεία μείωση των εκπομπών (οι εκπομπές συνεχίζουν να αυξάνονται!), ώστε να επιτευχθεί “μηδενικός άνθρακας” το 2050. Στην πραγματικότητα, συμβαίνει μάλιστα το αντίθετο: η ανάκαμψη μετά την πανδημία και ο πόλεμος του Πούτιν κατά του ουκρανικού λαού έχουν προκαλέσει την απροσχημάτιστη εξόρμηση των πάντων για την αγορά ορυκτών καυσίμων (άνθρακα στην Κίνα, τη Ρωσία και την Τουρκία, λιγνίτη στη Γερμανία, σχιστολιθικό αέριο στις Ηνωμένες Πολιτείες, φυσικό αέριο στην Ευρωπαϊκή Ένωση). Το αποτέλεσμα είναι μια φρενίτιδα νεοαποικιακής αρπακτικότητας, ανταγωνισμών των ισχυρών και βάρβαρης διαχείρισης της μετανάστευσης.

Οι κυβερνητικές πολιτικές για το κλίμα όχι μόνο είναι αναποτελεσματικές, όχι μόνο αυξάνουν τις κοινωνικές ανισότητες, αλλά και αποτυγχάνουν να προστατεύσουν τους ανθρώπους από τις καταστροφές. Αυτή η προστασία του πληθυσμού είναι, θεωρητικά, στοιχειώδες συνταγματικό καθήκον κάθε κυβέρνησης, κάθε κράτους.

Αυτή η τρομερά χαοτική διαχείρηση είναι ένας δυνητικός παράγοντας για τη θεαματική εμβάθυνση της κρίσης νομιμότητας των ισχυρών αυτού του κόσμου, σε όποιο “στρατόπεδο” και αν ανήκουν.

Η αστάθεια που δημιουργείται με αυτόν τον τρόπο είναι βέβαιο ότι θα έχει ιδεολογικές επιπτώσεις. Είχαμε ένα παράδειγμα αυτού πρόσφατα στο Βέλγιο με το ελεύθερο βήμα με τη μορφή αυτοκριτικής που δημοσίευσε ο κ. Bruno Colmant στην εφημερίδα “La Libre Belgique” [5].

Σε αυτό το κείμενο, ο πρώην επικεφαλής του υπουργικού συμβουλίου του πολύ φιλελεύθερου Didier Reynders, ο οικονομολόγος που επινόησε την απάτη του “πλασματικού συμφέροντος”, θεωρεί ότι “ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός δεν είναι πλέον συμβατός με την κλιματική πρόκληση”.

Ο κ. Colmant έχει δίκιο: η “ελεύθερη αγορά” δεν θα μας βγάλει από το αδιέξοδο. Η αντιμετώπιση της κλιματικής πρόκλησης απαιτεί ένα δημόσιο σχέδιο, κοινωνικούς και οικολογικούς στόχους διαφορετικούς από το κέρδος, δημόσια μέσα και, επομένως, μια ριζική αναδιανομή του πλούτου, σε αντίθεση με τις “νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις”.

Ωστόσο, αφού επέκρινε το “νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό”, ο κ. Colmant βρίσκεται στη άβολη θέση εκείνου που σταματά μεσοστρατίς.

Πράγματι, το νεοφιλελεύθερο δόγμα της ελεύθερης αγοράς δεν είναι το μόνο εμπόδιο στο δρόμο για την ορθολογική διαχείριση της κλιματικής καταστροφής: η καπιταλιστική υποχρέωση για ανάπτυξη είναι ένα άλλο, ακόμη πιο θεμελιώδες εμπόδιο, το οποίο ο κ. Colmant δεν είναι έτοιμος να ξεπεράσει. Ένας μη φιλελεύθερος, κεϋνσιανός ή νεοκεϋνσιανός καπιταλισμός μπορεί να υπάρξει. Ένας καπιταλισμός χωρίς ανάπτυξη είναι, όπως έλεγε ο Σουμπέτερ, μια αντίφαση στους όρους. Χωρίς αποανάπτυξη της τελικής κατανάλωσης ενέργειας – και επομένως χωρίς αποανάπτυξη της παραγωγής και των μεταφορών – αποκλείεται να φτάσουμε στις “μηδενικές εκπομπές” το 2050. Ακόμη και αν κρύψουμε τον άνθρακα κάτω από το χαλί με “αντισταθμιστικά”, “παγίδευση-δέσμευση” και άλλες “πλασματικές μειώσεις των εκπομπών”, αυτό αποκλείεται να συμβεί.

Είναι μια αντικειμενική αναγκαιότητα: πρέπει να παράγουμε λιγότερο, να εργαζόμαστε λιγότερο, να μεταφέρουμε λιγότερο, να μοιραζόμαστε τον πλούτο και να φροντίζουμε προσεκτικά και δημοκρατικά τους ανθρώπους και τα πράγματα. Με άλλα λόγια, πρέπει να σπάσουμε την καπιταλιστική παραγωγικίστικη μηχανή. Παραγωγικίστικη; Θα έπρεπε μάλλον να πούμε “καταστροφικίστικη”, καθώς είναι σαφές ότι “το Κεφάλαιο καταστρέφει τις δύο μοναδικές πηγές κάθε πλούτου: τη Γη και τον εργάτη” (όπως έλεγε ο Μαρξ μετά την αντιπαραγωγικίστικη μεταστροφή του).

Ο πόλεμος για το κλίμα έχει ξεκινήσει και είναι ένας ταξικός πόλεμος. Με αυτό εννοώ ότι απαιτεί να προσανατολίζεται στις ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ανάγκες των ανδρών και των γυναικών, δηλαδή σε ένα προσανατολισμό απαλλαγμένο από την εμπορευματική αλλοτρίωση και τον αγώνα για το εγωϊστικό κέρδος που κάνει τους ανθρώπους να βλέπουν την πραγματικότητα αναποδογυρισμένη.

Έξω από έναν οικοσοσιαλιστικό, διεθνιστικό, φεμινιστικό προσανατολισμό, δεν θα υπάρξει σωτηρία. Ας οργανωθούμε για να το πούμε και για να δράσουμε με αυτό τον προσανατολισμό, πέρα από σύνορα, “στρατόπεδα” και “μπλοκ”. Εν ολίγοις, ήρθε η ώρα να τολμήσουμε να γίνουμε επαναστάτες.

Daniel Tanuro, 13 Αυγούστου 2022

Σημειώσεις

[1] https://www.rtbf.be/article/le-double-jet-stream-un-phenomene-a-l-origine-des-vagues-de-chaleur-en-europe-11045816?fbclid=IwAR3gpcICHL4MpFufQGFJstE4Ogcipy7ccU2ToFDAr6T8_Iv4iqvvnrxfJXU

[2] https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.1810141115

[3] https://www.plateforme-wallonne-giec.be/adaptation

[4] https://www.facebook.com/dalloooniel.taoghghhjjhjhj)

[5] https://www.lalibre.be/debats/opinions/2022/08/07/le-capitalisme-neoliberal-nest-plus-compatible-avec-le-defi-climatique-INNZVTOFBRHUHMHJD2ZQKDA3WA/?fbclid=IwAR1MPd8RgLkyUYpSKCqlrFSTGaUGn3SMpFmxsjyTlka_bcCnSKuId20-rBs

Μετάφραση-επιμέλεια: Γιώργος Μητραλιάς

Πηγή: www.contra-xreos.gr

Aναδημοσίευση από το Commune.org.gr

Πάνος Κοσμάς

Aναδημοσίευση από το commune.org.gr

Το μέγεθος της καταστροφής που έχει ήδη προκαλέσει η πανδημία, οι ζωές μας που έχουν μπει στον πάγο, αλλά κι η σκέψη πως αυτό που ζούμε τους τελευταίους μήνες είναι απλώς μια πρόγευση του τι πρόκειται να ζήσουμε τα επόμενα χρόνια με τις φυσικές καταστροφές που επισπεύδει η κλιματική κρίση, όλα αυτά δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για αισιοδοξία ή, πολύ περισσότερο, για στρατηγικό αναστοχασμό. Απέναντι σε αυτόν τον ζόφο, το νέο βιβλίο του Αντρέας Μαλμ «Corona, Climate, Chronic Emergency. War Communism in the 21st Century» μπορεί να αποδειχτεί καλό «αντίδοτο». Γραμμένο σε συνθήκες δρακόντειου περιορισμού της κυκλοφορίας, καταφέρνει και είναι ένα κείμενο με εξαιρετική ζωντάνια, γεμάτο ιδέες που κινητοποιούν αντί να καθηλώνουν. «Εξηγώντας τον κόσμο με σκοπό να τον αλλάξει», ο Μαλμ μας πηγαίνει από τα τροπικά δάση της νοτιοανατολικής Ασίας στη Ρωσία της Οκτωβριανής Επανάστασης, αναλύοντας τις δυνάμεις που επιταχύνουν την κλιματική καταστροφή και φωτίζοντας ταυτόχρονα έναν εναλλακτικό δρόμο για να τη σταματήσουμε, πέρα από τις συμπληγάδες μιας ανέμελης επιστροφής στην κανονικότητα και μιας καθηλωτικής απαισιοδοξίας.

Η πανδημία σαν «φυσική αναγκαιότητα»

Βασικός πυλώνας της σκέψης του Μαλμ είναι η ενότητα καπιταλισμού και Φύσης: Η καπιταλιστική οικονομία δεν είναι (μονάχα) οι δείκτες του ΑΕΠ, οι συναλλαγματικές ισοτιμίες ή οι διακυμάνσεις των χρηματιστηρίων. Αντίθετα, συνιστά ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων που εκτείνονται στον χώρο και στον χρόνο, όπως όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Μάλιστα, ο ειδικά καπιταλιστικός χαρακτήρας της οικονομίας συνίσταται στο ότι δεν της αρκεί απλώς να καταλαμβάνει έναν ορισμένο χώρο κάθε φορά. Οφείλει διαρκώς να τον διευρύνει και μάλιστα ολοένα και πιο γρήγορα, απομυζώντας ταυτόχρονα τα μέγιστα από τους φυσικούς πόρους καθώς και την ανθρώπινη εργασία που καταναλώνει σε κάθε στιγμή.

Η απόσπαση της γης από τη «φυσική» της κατάσταση, καθώς και η μετατροπή των «κοινών» γαιών σε περίκλειστες ιδιωτικές ιδιοκτησίες με σκοπό την εκμετάλλευση, υπήρξαν οι γενεσιουργές πράξεις του καπιταλισμού στην Αγγλία του 16ου και 17ου αιώνα, εξηγεί η Έλεν Μέισκινς Γουντ (1). Η «βελτίωση» της γης, δηλαδή η καλλιέργειά της με στόχο το κέρδος (2), έγινε εφεξής το απόλυτο ιδεολογικό έρεισμα τόσο της ιδιωτικής ιδιοκτησίας εν γένει όσο και του ιμπεριαλισμού. Με άλλα λόγια, η γη όφειλε να ανήκει σε αυτόν που μπορεί να την αποσπάσει από τη «φυσική κατάσταση» και να την υποτάξει στη λογική του κέρδους.

Η πιο εκτεταμένη και πιο επικίνδυνη μορφή «βελτίωσης» στο σήμερα, σύμφωνα με τον Μαλμ, είναι η μαζική εκδάσωση των τροπικών δασών. Έχοντας ως σημείο εκκίνησης τις αρχές της δεκαετίες του ’90, όταν σειρά χωρών του Νότου αναγκάστηκαν, υπό τη δαμόκλειο σπάθη μηχανισμών όπως το ΔΝΤ ή η Παγκόσμια Τράπεζα, να «ανοίξουν» τα δάση τους στην παγκόσμια αγορά, η μαζική εκδάσωση βρίσκεται εν πολλοίς πίσω από τη ραγδαία αύξηση της συχνότητας με την οποία εμφανίζονται ασθένειες ζωονοτικής προέλευσης, όπως η COVID-19 (3). Καθώς ολοένα μεγαλύτερες εκτάσεις τροπικών δασών εκχερσώνονται, διαλύοντας οικοσυστήματα και πολλαπλασιάζοντας τα σημεία επαφής ανθρώπων και (άγριας) φύσης, τόσο πιο κοντά θα ερχόμαστε με πλήθος παθογόνων. Ο κορωνοϊός SARS-CoV-2 τυχαίνει να είναι από τους πλέον εύκολα μεταδιδόμενους κι άρα και πιο φονικούς ιούς αυτής της κατηγορίας, όμως η εμφάνισή του καθαυτή δεν οφείλεται στην τύχη. Αντίθετα, πρόκειται μάλλον για «φυσική αναγκαιότητα», δηλαδή για αναπόφευκτο αποτέλεσμα της «αναμέτρησης» καπιταλιστικής οικονομίας και Φύσης.

Πώς θα μοιάζει η «μόνιμη έκτακτη ανάγκη»;

Οι επιδημίες δεν είναι το μοναδικό φαινόμενο με το οποίο η Φύση μοιάζει να παίρνει την εκδίκησή της. Η κλιματική κρίση και οι καταστροφές που συνεπάγεται (πλημμύρες, πυρκαγιές, ξηρασίες κ.ο.κ.) σίγουρα ξεχωρίζουν ανάμεσά τους, και ο συγγραφέας αφιερώνει αρκετό χώρο στο βιβλίο του για τη συσχέτιση των δύο. Για παράδειγμα, η εκδάσωση, πέρα από βασική αιτία των επιδημιών ζωονοτικής προέλευσης, είναι ταυτόχρονα και από τις «κορυφαίες» δραστηριότητες στην παραγωγή αερίων του θερμοκηπίου. Εξαιτίας μάλιστα της ανόδου της θερμοκρασίας που προκαλεί, αναμένεται να γιγαντωθεί τα επόμενα χρόνια η μαζική μετανάστευση ζωικών ειδών από τον Ισημερινό προς τους πόλους, με συνέπεια τη συνάντηση ειδών που μέχρι πρόσφατα ζούσαν μακριά το ένα από το άλλο – «ένα κινούμενο εργαστήριο γενετικής αναδιάταξης», σύμφωνα με τον συγγραφέα, που αναπόφευκτα θα γεννήσει τα επόμενα χρόνια νέες ζωονοτικές ασθένειες κι άρα δυνάμει νέες πανδημίες.

Αυτός ο κλειστός βρόχος αλληλοτροφοδοτούμενων κινδύνων και καταστροφών είναι η πραγματικότητα του παρόντος και του μέλλοντός μας, υποστηρίζει ο Μαλμ. Ή, όπως το θέτει, η πανδημία είναι το σύμπτωμα ενός «πλανήτη με πυρετό».

Ωστόσο, αν και οι έννοιες της καταστροφής και του κινδύνου είναι κεντρικές στο βιβλίο, ο συγγραφέας δεν περιγράφει ένα μέλλον «Αποκάλυψης», αλλά ένα μέλλον «μόνιμης έκτακτης ανάγκης» (chronic emergency), όπου η μία καταστροφή θα επισπεύδει την επόμενη, χωρίς όμως απαραίτητα να οδηγούμαστε σε μια «τελική αναμέτρηση» ανθρώπου και φύσης.

Σοσιαλισμός του 21ου αιώνα: στρατηγική επιβίωσης ή «fully automated luxury communism»; (4)

Μπροστά σε ένα τέτοιο μέλλον (κι εν πολλοίς παρόν), η Αριστερά οφείλει να προσαρμόσει τα θεωρητικά και πολιτικά της εργαλεία. Σημείο εκκίνησης αποτελεί η διαπίστωση πως απέναντι στους φυσικούς κινδύνους δεν είμαστε όλοι εξίσου ευάλωτοι. Η πανδημία το έδειξε αυτό ξεκάθαρα (5): οι εργαζόμενοι πρώτης γραμμής δεν ήταν οι CEOs ή οι τραπεζίτες, αλλά οι εργαζόμενοι στο σύστημα υγείας, στα μέσα μαζικής μεταφοράς, στα σούπερ μάρκετ. Η πρόσβαση στο σύστημα υγείας δεν ήταν ίδια για όλες και όλους, το ίδιο και η δυνατότητα παραμονής κι εργασίας στο σπίτι, ενώ εξίσου ανισομερώς καταμερίζεται και η οικονομική ζημιά από τα λοκντάουν, με τα λαϊκά στρώματα εργαζομένων και αυτοαπασχολούμενων να πληρώνουν δυσανάλογο τίμημα.

Όμως δεν αρκεί να μείνουμε σε αυτή τη διαπίστωση. Πράγματι ο καπιταλισμός γεννά διαφορετικούς βαθμούς ευαλωτότητας, όμως παράλληλα γεννά και τους ίδιους τους κινδύνους που μας απειλούν. Μέτρα σαν κι αυτά που η Αριστερά σωστά διεκδίκησε μέσα στην πανδημία (ενίσχυση του συστήματος υγείας, μέτρα υγειονομικής προστασίας των εργαζομένων, καθώς και ενίσχυση του εισοδήματός τους) όσο αναγκαία είναι, άλλο τόσο είναι και ανεπαρκή, καθώς εστιάζουν στο σύμπτωμα (την πανδημία) κι όχι στην αιτία (την καπιταλιστική ιδιοποίηση της φύσης). Με άλλα λόγια, στην εποχή της «μόνιμης έκτακτης ανάγκης» δεν θα μπορούμε ποτέ να είμαστε επαρκώς ασφαλείς ενισχύοντας τη μια ή την άλλη όψη του κοινωνικού κράτους, αλλά μονάχα βάζοντας φρένο στην καπιταλιστική ιδιοποίηση της φύσης.

Υπ’ αυτήν την έννοια, ο σοσιαλισμός του 21ου αιώνα είναι πρακτικά μια στρατηγική επιβίωσης για τους «πολλούς». Η τελευταία αυτή επισήμανση έχει τεράστιες συνέπειες στο πώς αντιλαμβανόμαστε την αριστερή στρατηγική στη νέα περίοδο. Ο συγγραφέας απομακρύνεται από μαρξιστικά ρεύματα που βλέπουν την πραγμάτωση του κομμουνισμού ως συνάρτηση του επιπέδου ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας, είτε αυτά θεωρούν ότι «δεν έχουν ωριμάσει οι συνθήκες» είτε πως, αντίθετα, έχει έρθει η ώρα. Ο κομμουνισμός είναι η ελπίδα της κοινωνίας όχι τόσο να πραγματώσει ένα μέλλον αφθονίας στο σήμερα, αλλά κυρίαρχα να αποφύγει την πλήρη καταστροφή. Η συνήχηση με το σύνθημα της Ρόζας Λούξεμπουργκ «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα» είναι προφανής.

Η ανάγκη για έναν «οικολογικό λενινισμό»

Η γενική ιστορική αναλογία που συχνά χρησιμοποιείται γι’ αυτό που βιώνουμε είναι ο πόλεμος, ακριβώς γιατί η πραγματικότητα γύρω μας περιλαμβάνει μαζικές απώλειες ζωών, τεράστιες υλικές καταστροφές και εν γένει τραγωδίες που μόνο ένας πόλεμος μπορεί να προξενήσει σε τέτοιο μέγεθος. Στις περισσότερες «πολεμικές» παρομοιώσεις, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και κυρίως η μαζική κινητοποίηση της αμερικανικής οικονομίας την ίδια περίοδο (στο πλαίσιο των πολιτικών του New Deal) είναι το βασικό σημείο αναφοράς. Το «Green New Deal», που έχει συνδεθεί με την αριστερή πτέρυγα των Δημοκρατικών στις ΗΠΑ, είναι μακράν το πιο ευρέως αναγνωρίσιμο σχέδιο για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης σε αριστερή/προοδευτική κατεύθυνση (6).

Ο Μαλμ προσφέρει μια εναλλακτική προσέγγιση. Αντί για το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και το New Deal, εμπνέεται από τον Λένιν και τη Ρόζα Λούξεμπουργκ και συγκεκριμένα από την οξυδέρκειά τους να συλλάβουν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο όχι σαν παροδική καταστροφή –την οποία υποτίθεται ο κόσμος θα άφηνε πίσω του καθώς τα κράτη θα οδηγούνταν στο επόμενο ιστορικό στάδιο, αυτό του υπεριμπεριαλισμού και της ειρηνικής συνύπαρξης των μεγάλων δυνάμεων– αλλά σαν συνεχιζόμενη καταστροφή «χωρίς τέλος», καθώς τα αστικά κράτη θα μάχονταν για την επικράτηση μέχρις εσχάτων. Εμπνέεται επίσης από τη στρατηγική των μπολσεβίκων στα χρόνια του «πολεμικού κομμουνισμού» (1918-21) και το πώς κατάφεραν να αναμετρηθούν με τις υπέρμετρες δυσκολίες που αντιμετώπιζαν την επομένη της Οκτωβριανής Επανάστασης, παίρνοντας πολύ γρήγορα σειρά από έκτακτα μέτρα (επιτάξεις, εθνικοποιήσεις κ.ο.κ.) που αντίστοιχά τους –έστω σε μικρότερο βαθμό και ενταγμένα σε διαφορετικό πλαίσιο– έπαιρναν ακόμη και τα καπιταλιστικά κράτη εκείνη την περίοδο.

Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι αρκετές φορές στην Ιστορία, όταν τα κράτη έρχονται αντιμέτωπα με μεγάλους κινδύνους, καταφεύγουν σε «έκτακτα μέτρα» που μπορεί να στρέφονται προσωρινά ενάντια στα συμφέροντα των κυρίαρχων τάξεων και που θα φάνταζαν αδιανόητα σε συνθήκες κανονικότητας. Η επαναστατική στρατηγική στις μέρες μας, ο «οικολογικός λενινισμός» σύμφωνα με το Μαλμ, περνά μέσα από την εκμετάλλευση αυτών των αντιθέσεων και την προσπάθεια για πολλαπλασιασμό και επέκταση τέτοιων έκτακτων μέτρων, καθώς και τον άμεσο μετασχηματισμό του χαρακτήρα τους από προσωρινό (με στόχευση το σύμπτωμα – π.χ. την πανδημία) σε στρατηγικό (με στόχευση τα βαθύτερα αίτια).

Ορισμένες ενστάσεις

Ο Μαλμ είναι απόλυτα σαφής στο ότι η δυνατότητα ελέγχου της κρατικής μηχανής είναι εκ των ων ουκ άνευ για ένα αριστερό σχέδιο σε αυτή τη συγκυρία. Επί της αρχής θα λέγαμε ότι έχει δίκιο. Τα ερωτήματα, ωστόσο, που ανοίγονται εδώ είναι πολλά. Αρχικά, έχει σημασία να υπογραμμίσουμε πως ένα κράτος είναι τόσο πιο σταθερό όσο περισσότερο καταφέρνει να εμφανίζεται σαν εγγυητής του γενικού κοινωνικού συμφέροντος. Στην εποχή της «μόνιμης έκτακτης ανάγκης» αυτό σημαίνει πως το κράτος που αφήνει μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού στο έλεος των καταστροφών είναι κράτος που αργά ή γρήγορα θα βρεθεί σε βαθιά κρίση. Υπ’ αυτήν την έννοια, έχει μάλλον δίκιο ο συγγραφέας να ισχυρίζεται πως η τρέχουσα πανδημία, αλλά πολύ περισσότερο η συσσώρευση φυσικών κινδύνων στο άμεσο μέλλον, δε θα αφήσει ανεπηρέαστες τις βασικές αρχές της αστικής πολιτικής. Κάτι θα πρέπει να αλλάξει.

Ωστόσο, πρέπει να έχουμε υπόψη ότι υπάρχει ένα όριο στο πόσο «αντικαπιταλιστικό» μπορεί να γίνει ένα καπιταλιστικό κράτος, και ταυτόχρονα είναι λάθος να θεωρούμε πως η κλιματική κρίση θα φέρει «από μόνη της» το τέλος του καπιταλισμού – εκτός βέβαια αν θεωρούμε πιθανότερο το σενάριο της «Αποκάλυψης» από αυτό της «μόνιμης έκτακτης ανάγκης». Επιπλέον, η προηγούμενη δεκαετία έδειξε ότι τα κράτη (πολύ περισσότερο οι υπερ-εθνικοί σχηματισμοί όπως η Ε.Ε.) έχουν καταφέρει να θωρακιστούν σε πολύ μεγάλο βαθμό ενάντια στο ενδεχόμενο μιας αριστερής κυβερνητικής πολιτικής. Εάν η εφαρμογή των έκτακτων μέτρων παραμένει στα χέρια των καπιταλιστών, τότε κάθε μετασχηματισμός του χαρακτήρα τους σε στρατηγική (δηλαδή αντικαπιταλιστική) κατεύθυνση είναι μάλλον όνειρο θερινής νυκτός.

Από την άλλη, τι μπορεί να μας πει η διαχείριση της πανδημίας για τη δυνατότητα των σύγχρονων αστικών κρατών («δυτικού» τύπου) να αντιμετωπίσουν μεγάλες προκλήσεις; Ειδικά αν συνυπολογίσουμε το βάρος δεκαετιών κυριαρχίας της νεοφιλελεύθερης αντίληψης, σύμφωνα με την οποία η αγορά και όχι το κράτος είναι ο θεσμός που οφείλει να σχεδιάζει και να υλοποιεί μεγαλόπνοα σχέδια. Αν μη τι άλλο, η παταγώδης αποτυχία των περισσότερων καπιταλιστικών κρατών να συγκρατήσουν την πανδημία, αλλά και να εγγυηθούν το λαϊκό εισόδημα, εγείρει αμφιβολίες για το κατά πόσο τα ίδια αυτά κράτη μπορούν να αναμετρηθούν με την πολύ πιο μεγαλειώδη πρόκληση που θέτει η κλιματική κρίση (7).

Τέλος, για τον συγγραφέα ο κρατικός μηχανισμός, πέραν της δυνατότητας που παρέχει (δυνητικά) για γρήγορη κι αποτελεσματική εφαρμογή έκτακτων μέτρων, είναι χρήσιμος και για την κατασταλτική του πλευρά, η οποία βέβαια θα πρέπει να στρέφεται ενάντια στις κυρίαρχες τάξεις. Για παράδειγμα, η απαλλοτρίωση ρυπογόνων εγκαταστάσεων και η αλλαγή χρήσης τους (ο Μαλμ προτείνει τη μετατροπή της βιομηχανίας ορυκτών καυσίμων σε βιομηχανία δέσμευσης διοξειδίου του άνθρακα) ή ο δραστικός περιορισμός ρυπογόνων πολυτελών συνηθειών (πχ. τα αεροπορικά ταξίδια), δε θα επιτευχθούν με παραινέσεις και κίνητρα, αλλά κυρίως με «διατάγματα» κι απαγορεύσεις. Είναι αφελές, ωστόσο, να θεωρούμε πως τέτοιες απαγορεύσεις θα αγγίξουν μονάχα το μεγάλο κεφάλαιο ή το 1% της κοινωνίας, ενώ όλοι οι υπόλοιποι θα ζούμε όπως πριν. Ένα πολύ πιο ρεαλιστικό σενάριο είναι πως ένα αριστερό σχέδιο θα περιλαμβάνει πλήθος ρυθμίσεων κι απαγορεύσεων που θα επηρεάζουν άμεσα την καθημερινότητά μας. Πώς μπορούν να συμμετέχουν οι μάζες ενεργητικά σε ένα σχέδιο που θα συνεπάγεται τέτοιες δραστικές αλλαγές στην καθημερινότητα και τι ρόλο παίζουν η επιστήμη και οι «ειδικοί» σε αυτό;

Σε ό,τι αφορά το τελευταίο αυτό ερώτημα, ο συγγραφέας καταγράφει ως ενθαρρυντικό το γεγονός ότι η μεγάλη πλειονότητα στις περισσότερες χώρες ήταν υπέρ των μέτρων απαγόρευσης κυκλοφορίας, τουλάχιστον κατά την πρώτη περίοδο και στον βαθμό που αυτά ήταν αναγκαία για τη δημόσια υγεία. Ωστόσο, είναι δεδομένο ότι, σχεδόν ένα χρόνο μετά, ο άνισος επιμερισμός της οικονομικής ζημιάς είναι προφανής, οι περιπτώσεις εργαλειοποίησης της επιστήμης επίσης, το ίδιο και ο πολλές φορές ταξικός κι αυταρχικός χαρακτήρας των ίδιων των μέτρων. Ένα τέτοιο προηγούμενο σίγουρα θα δυσκολέψει το έργο μιας επαναστατικής πολιτικής, εάν αυτή πέσει στην παγίδα στο μέλλον να αντιμετωπίσει αντίστοιχα μέτρα ως αμιγώς τεχνικά, παραβλέποντας τα πολλά και σύνθετα προβλήματα που συνοδεύουν την εφαρμογή τους. Αυτό καθόλου δεν σημαίνει ότι τέτοια μέτρα δεν πρέπει να ληφθούν, ούτε ότι ο επιστημονικός/τεχνικός χαρακτήρας τους μπορεί να απαλειφθεί (8).  Σημαίνει, αντίθετα, ότι η κοινωνία και το κίνημα θα πρέπει να είναι κομμάτι τόσο της επεξεργασίας τους όσο και της εφαρμογής τους.

Κλιματική κρίση: νέο ή παλιό πρόβλημα;

Συνοψίζοντας, η αντίθεση εντός της οποίας καλούμαστε να κάνουμε πολιτική είναι πως τα αστικά κράτη δεν μπορούν να αναμετρηθούν με τους κινδύνους που αντιμετωπίζουμε και η λύση δεν μπορεί να παραπεμφθεί σε ένα μακρινό μέλλον αυτοδιαχειριζόμενων κολεκτίβων. Πώς μπορούμε να βγούμε απ’ αυτό το αδιέξοδο; Ο Μαλμ δεν δίνει μια σαφή απάντηση σε αυτό το ερώτημα –δεν θα μπορούσε να δώσει, θα λέγαμε– αλλά εντούτοις επισημαίνει ότι η επαναστατική πολιτική στον καιρό της «μόνιμης έκτακτης ανάγκης» θα γίνεται αναγκαστικά σε ένα περιβάλλον έντονης ρευστότητας, όπου πολιτικοί στόχοι και μέσα, καθώς και κοινωνικές και πολιτικές συμμαχίες, θα αναθεωρούνται και θα προσαρμόζονται διαρκώς. Σε αυτό το πλαίσιο η ύπαρξη ενός μαζικού κινήματος είναι όσο σημαντική όσο είναι και η δυνατότητα διαχείρισης της κρατικής μηχανής – αν όχι περισσότερο.

Επεκτείνοντας αυτήν τη σκέψη, έχει σημασία να τονίσουμε ότι η κλιματική κρίση δεν είναι ένα κατεξοχήν «νέο» πρόβλημα (όπως θέλει να την παρουσιάζει ο κυρίαρχος λόγος) το οποίο απαιτεί «καινοτόμες» λύσεις, κυρίαρχα τεχνο-οικονομικού χαρακτήρα. Ένα αριστερό σχέδιο σίγουρα θα έχει και τεχνικές όψεις, όμως το πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε είναι εξαιρετικά πιο περίπλοκο από την εισαγωγή νέων τεχνολογιών ή την ανάπτυξη αλγορίθμων βέλτιστης κατανομής πόρων (9).

Αυτό που μας υπενθυμίζει το βιβλίο είναι ότι αν θέλουμε να κοιτάζουμε την κλιματική κρίση από μαρξιστική σκοπιά, χωρίς το hype που διάφοροι δισεκατομμυριούχοι θέλουν να δημιουργούν για τον εαυτό τους, θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι συμπυκνώνει με «καινοτόμο» τρόπο όλα τα ερωτήματα με τα οποία η αριστερή πολιτική αναμετράται εδώ και πάνω από έναν αιώνα: τον συσχετισμό δυνάμεων κεφαλαίου-εργασίας, τον ρόλο του κράτους, τη σχέση του με το κίνημα, την επιδίωξη ιδεολογικής ηγεμονίας στην κοινωνία, τον ρόλο της πρωτοπορίας και των «ειδικών». Θα μπορούσε μάλιστα κανείς να ρίξει κι άλλα στο τραπέζι, τα οποία το βιβλίο δεν αγγίζει, όπως η ένταση των ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών στο φόντο της κλιματικής κρίσης (η «γεωπολιτική της κλιματικής αλλαγής» (10)) ή ο ρόλος υπερεθνικών σχηματισμών όπως η Ε.Ε. σε αυτό το νέο σκηνικό (11).

Επίλογος

Ανακεφαλαιώνοντας, το βιβλίο του Μαλμ θέτει ίσως περισσότερα ερωτήματα απ’ όσες έχει απαντήσεις, κάτι που δε θα πρέπει να μας εκπλήσσει, δεδομένου ότι πρόκειται για ένα κείμενο με χαρακτήρα λίγο πολύ μανιφέστου. Σκοπός του δεν είναι η διατύπωση ενός λεπτομερούς οδικού χάρτη, αλλά η αναζήτηση σημείων αναφοράς που θα φωτίσουν μια διαφορετική προσέγγιση στα επείγοντα προβλήματα.

Το βασικό συμπέρασμα δεν είναι άλλο από τη συνειδητοποίηση πως στον 21ο αιώνα -τον αιώνα της «μόνιμης έκτακτης ανάγκης»- κάθε πολιτικό σχέδιο θα είναι σχέδιο αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης, είτε από τη σκοπιά των κυρίαρχων είτε από τη σκοπιά των υποτελών τάξεων. Δεν υπάρχει διαφυγή απ’ αυτήν την πραγματικότητα κι αν θέλαμε να συνοψίσουμε τον «οικολογικό λενινισμό», μπορούμε να ανατρέξουμε στο σύνθημα που για τον Ντανιέλ Μπενσαΐντ αποτυπώνει την ουσία του ίδιου του λενινισμού: «Να είστε έτοιμοι!» (12). Αυτό είναι, λοιπόν, για εμάς το άμεσο καθήκον, να ετοιμαστούμε πολιτικά, οργανωτικά, έως και τεχνικά/επιστημονικά για τις μεγάλες μάχες που είναι σίγουρο πως θα έρθουν.

*****

Σημειώσεις

(1) Ellen Meiskins Wood, «The Origins of Capitalism», Verso, 2002

(2) Η αγγλική λέξη improve σήμαινε κυριολεκτικά «κάνω κάτι με στόχο το κέρδος» (από το γαλλικό en και profit ή pros). Ήδη από το 17ο αιώνα, ο όρος “improver” («βελτιωτής») σήμαινε αυτόν που καθιστά τη γη παραγωγική και κερδοφόρα (ο.π.).

(3) Πρόκειται για ασθένειες που οφείλονται σε παθογόνα τα οποία μεταδίδονται από ένα ζωικό είδος-ξενιστή σε ένα άλλο είδος το οποίο δρα σαν «ενδιάμεσος» και τελικά μεταδίδει την ασθένεια στον άνθρωπο. Για τους μηχανισμούς διάδοσης των ζωοονοτικών ασθενειών, καθώς και την πρόσφατη έξαρσή τους, βλ. Ecology of zoonoses: natural and unnatural histories, W.B. Karesh et al., Lancet, 2012.

(4) Ο όρος αναφέρεται στο μανιφέστο του Aaron Bastani (πολιτικού ακτιβιστή και συμβούλου του πρώην ηγέτη των Εργατικών Jeremy Corbyn), βλ. Aaron Bastani,»Fully Automated Luxury Communism», Verso, 2019

(5) Ενδεικτικά βλ. Δημοσθένης Παπαδάτος-Αναγνωστόπουλος, «Η αντιμετώπιηση του Covid-19: «πόλεμος» ή ταξική παλη;», https://commune.org.gr/blog-7/index.html

(6) Για τους βασικούς άξονες αυτού του σχεδίου, βλ. K. Aronoff, A. Battistoni, D.A. Cohen and T. Rionfrancos «A Planet to Win. Why we need a Green New Deal», Verso, 2019.

(7) Ενδεικτικά, βλ. Susan Watkins «Politics and Pandemics», https://newleftreview.org/issues/ii125/articles/susan-watkins-politics-and-pandemics. Για το φιάσκο των δεικτών ετοιμότητας των χωρών για την αντιμετώπιση μιας πανδημίας βλ. Branko Milanovic, «Beware of mashup indexes: how epidemics got it all wrong», https://glineq.blogspot.com/2021/01/beware-of-mashup-indexes-how-epidemic.html

(8) Για μια καλή «τεχνική» ανάλυση της αναγκαιότητας των λοκντάουν βλ. Η. Ιωακείμογλου και Γ. Γαλανής, «Η μαθηματική περιγραφή της επιδημίας για αρχάριους», https://commune.org.gr/blog-19/files/4e9e0e3cebafdff8bb86ecbee88152cd-1.html, ενώ για τη δυνατότητα ύπαρξης ενός «διαφορετικού» λοκντάουν βλ. Γ. Γαλανής και Α. Μαντές «Οι δύο πολύ διαφορετικές εκδοχές του Lockdown», https://commune.org.gr/blog-6/index.html

(9) Για μια πολύ ενδιαφέρουσα κριτική των δυνατοτήτων και των αδυναμιών του σοσιαλιστικού σχεδιασμού, στο φόντο μάλιστα των νέων τεχνολογιών, βλ. Aaron Benanav «How to make a pencil», https://logicmag.io/commons/how-to-make-a-pencil/

(10) Βλ. Ενδεικτικά Adam Tooze «Welcome to the Final Battle for the Climate», https://foreignpolicy.com/2020/10/17/great-power-competition-climate-china-europe-japan/

(11) Οι Geoff Mann και Joel Wainright παρέχουν μια πολύ ενδιαφέρουσα ανασκόπηση αυτών των θεμάτων στο βιβλίο τους «Climate Leviathan», Verso, 2018. Συγκεκριμένα, θέτουν το ερώτημα αν η κλιματική κρίση θα οδηγήσει στην εγκαθίδρυση μιας παγκόσμιας, υπερ-εθνικής και υπερ-κρατικής καπιταλιστικής εξουσίας (την οποία και ονομάζουν Climate Leviathan) και τι εναλλακτικές προοπτικές ανοίγονται.

(12) Ντανιέλ Μπενσαΐντ, «Άλματα! Άλματα! Άλματα!, Για τον Λένιν και την πολιτική», https://commune.org.gr/blog-23/files/2579f0f471586d5e1f9a567cc64d6ef9-0.html

Του Abrahm Lustgarten. Εξαφάνιση των μεγάλων θηλαστικών, ιοί των τρωκτικών, αποψίλωση-βίαιη αλλαγή χρήσης της γης, υπερθέρμανση και επανεμφάνιση αρχαίων, παγωμένων μέχρι πρότινος, ιών. Ένα νέο αναδυόμενο νόσημα εμφανίζεται 5 φορές τον χρόνο ενώ ο ιός της γρίπης απειλεί να επανέλθει σφοδρότερος. Και μέσα σε όλα, μία αναχαίτιση επιστημονικής έρευνας του ’18 στην Κίνα που προειδοποιούσε για την πανδημία. Δεν είναι ταινία, είναι η Γη μας το 2020:

Οι ολέθριες απώλειες της βιοποικιλότητας, η ανεύθυνη καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος και οι αυξανόμενες θερμοκρασίες επέτρεψαν στον ιό να εξαπλωθεί παντού. Το να αγνοήσουμε τη σύνδεση μεταξύ κλιματικής αλλαγής και πανδημίας θα ήταν μία «επικίνδυνη ψευδαίσθηση».

Οι επιστήμονες που μελετούν το πώς εμφανίζονται οι μεταδιδόμενες ασθένειες σε ένα ευμετάβλητο περιβάλλον ήξεραν ότι θα ερχόταν αυτή η στιγμή. Η κλιματική αλλαγή κάνει το ξέσπασμα ασθενειών περισσότερο συνηθισμένο και περισσότερο επικίνδυνο. Τις τελευταίες δεκαετίες, ο αριθμός των αναδυόμενων μεταδιδόμενων νοσημάτων —ειδικά των κορονοϊών και άλλων νοσημάτων του αναπνευστικού, που πιθανότατα προέρχονται από νυχτερίδες και πτηνά— έχει εκτιναχθεί. Ένα νέο αναδυόμενο νόσημα εμφανίζεται πέντε φορές τον χρόνο. Μία έρευνα εκτιμά ότι υπάρχουν πάνω από 3,200 είδη κορονοϊού στις νυχτερίδες, έτοιμα να μολύνουν τον άνθρωπο με την πρώτη ευκαιρία.

Οι ασθένειες βρίσκονταν πάντα εκεί, θαμμένες βαθιά σε άγρια και απομακρυσμένα μέρη, μακριά από ανθρώπους. Αλλά, μέχρι τώρα, τα συστήματα φυσικής άμυνας του πλανήτη ήταν καλύτερα στη μάχη κατά των ιών.

Σήμερα, με την αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας καταρρέουν αυτά τα αμυντικά συστήματα, προκαλώντας ολέθριες απώλειες στη βιοποικιλότητα. Και όταν συνδυάζεται με ριψοκίνδυνη αποψίλωση και επιθετική μετατροπή του φυσικού τοπίου για χάρη της οικονομικής ανάπτυξης, μετατοπίζει τις φάρμες και τους ανθρώπους κοντύτερα στην άγρια φύση και ανοίγει τις πύλες για την εξάπλωση ασθενειών.

Ο Άαρον Μπέρνστιν, προσωρινός διευθυντής του κέντρου C–Change για το Κλίμα, την Υγεία, και το Παγκόσμιο Περιβάλλον στη σχολή δημόσιας υγείας T.H. Chan του πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, δήλωσε πώς όταν αγνοούμε πώς η κλιματική αλλαγή και η ταχεία χωροταξική ανάπτυξη μειώνουν τις περιοχές [ζωής] των ζώων που κουβαλούν αυτές τις ασθένειες, είναι σαν να παίζουμε ρωσική ρουλέτα: «Η φύση προσπαθεί να μας πει κάτι».

Οι επιστήμονες δεν έχουν δηλώσει ότι η κλιματική αλλαγή έπαιξε άμεσο ρόλο στην εμφάνιση του COVID-19. Παρ’ όλο που πιστεύεται ότι ο ιός προέρχεται από ένα είδος τρανορινόλοφης νυχτερίδας [horseshoe bat], της οποίας το γένος ζει στα δάση του πλανήτη εδώ και 40 εκατομμύρια χρόνια και ακμάζει στις απόμακρες ζούγκλες της νότιας Κίνας, ακόμη κι αυτή η σύνδεση παραμένει αβέβαιη. Παρ’ όλα αυτά, ερευνητές μελετούν τους κορονοϊούς της νότιας Κίνας εδώ και χρόνια και έχουν προειδοποιήσει ότι η ταχεία κλιματική και περιβαλλοντική αλλαγή στην περιοχή ­­—σε σχέση και με την απώλεια της βιοποικιλότητας και με την καταπάτηση της άγριας φύσης από τον πολιτισμό— επρόκειτο να βοηθήσει τους νέους ιούς να μεταπηδήσουν από τα ζώα στον άνθρωπο.

Τρεις είναι οι τρόποι με τους οποίους το κλίμα επιδρά στα μεταδοτικά νοσήματα. Περίπου το 60% των νέων παθογόνων ιών προέρχονται από ζώα, συμπεριλαμβανομένων και αυτών [των ζώων] που πιέζονται από τη μείωση της βιοποικιλότητας, και περίπου το ένα τρίτο μπορεί να αποδοθεί άμεσα στις αλλαγές που προκλήθηκαν από ανθρώπινη δραστηριότητα: αποψίλωση, γεωργία, ανάπτυξη ή εξόρυξη πόρων σε περιβάλλοντα που προηγουμένως ήταν παρθένα. Τα λοιμώδη νοσήματα —όπως αυτά που φορείς τους είναι κουνούπια και ψύλλοι, και μεταφέρονται στο αίμα των ασθενών— έχουν επίσης αυξηθεί, καθώς ο θερμότερος καιρός και oι απρόβλεπτες βροχοπτώσεις καθιστούν περισσότερες περιοχές του πλανήτη ευάλωτες σε μολύνσεις. Η κλιματική αλλαγή επαναφέρει ακόμα και πανάρχαιους ιούς στη ζωή, ξεπαγώνοντας μολύνσεις όπως ο ιός του άνθρακα που βρέθηκε σε έναν παγωμένο τάρανδο το 2016 [1], οι οποίοι μπορούν να εξαπλωθούν από τον Αρκτικό Κύκλο και να μας στοιχειώσουν.

Η πανδημία του COVID-19, επομένως, ακόμη και ενόσω ξεδιπλώνεται μπροστά μας ως μία επείγουσα κρίση, μας προσφέρει ένα σημαντικότερο μάθημα. Δείχνει, σε πραγματικό χρόνο, την τεράστια και αδιαμφισβήτητη δύναμη που έχει η φύση πάνω στον σύγχρονο πολιτισμό και την πολιτική του. Αυτό και μόνο μπορεί να κάνει την πανδημία να αποτελέσει έναν πρόλογο ευρύτερων και καταστροφικότερων αλλαγών. Κάνει, όμως, ξεκάθαρο και το ότι η κλιματική πολιτική σήμερα είναι αδιαχώριστη από τις προσπάθειες να αποφευχθεί μία νέα πανδημία. Όπως το έθεσε ο Μπέρνστιν, η ιδέα ότι το κλίμα, η υγεία και η περιβαλλοντική πολιτική μπορεί να μην συνδέονται είναι μία «επικίνδυνη ψευδαίσθηση».

Η υπερθέρμανση αποτελεί μία από τις κινητήριες δυνάμεις της μεγαλύτερης –και ταχύτερης– απώλειας της βιοποικιλότητας στην ιστορία του πλανήτη∙ τα διαρκώς μεταβαλλόμενα κλιματικά μοτίβα αναγκάζουν τα ζωικά είδη να αλλάζουν περιβάλλοντα, τα ωθούν σε νέες περιοχές ή απειλούν τις προμήθειες φαγητού και νερού στις οποίες βασίζονται για επιβίωση. Η βιοποικιλότητα αποτελεί στοιχείο κριτικής σημασίας, καθώς η φυσική ποικιλία χλωρίδας και πανίδας παρέχει σε κάθε είδος μεγαλύτερη αντοχή απέναντι σε απειλές. Ως μέρος του οικοσυστήματος, προσφέρει ένα προσεκτικά εναρμονισμένο δίχτυ προστασίας σε κάθε κομμάτι του συστήματος αυτού. Όσο η βιοποικιλότητα εξαφανίζεται, τόσο διαταράσσεται αυτή η ισορροπία, και τα εναπομένοντα είδη γίνονται και περισσότερο ευάλωτα στην ανθρώπινη επιρροή και –σύμφωνα με μία έρευνα ορόσημο του 2010 του επιστημονικό περιοδικό Nature– περισσότερο πιθανά να μεταφέρουν επικίνδυνα παθογόνα.

Οι απώλειες αυτές εντείνονται από την ανελέητη πίεση που ασκεί η κοινωνία στα δάση και τις άγριες περιοχές του πλανήτη, στο κυνήγι της για ξυλεία, καλλιεργήσιμη γη και άλλους φυσικούς πόρους. Οι επιδημιολόγοι που μελετούν τις μολυσματικές ασθένειες στη Νότια Ασία έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ακόμα και φαινομενικά διαχειρίσιμες και σταδιακές αλλαγές –όπως η κατασκευή μίας κτηνοτροφικής μονάδας δίπλα σε ένα υπό κίνδυνο φυσικό δάσος– μπορεί να έχουν υπερμεγέθεις συνέπειες.

Σύμφωνα με το ινστιτούτο World Resources, μόνο το 15% των δασικών περιοχών του πλανήτη έχουν απομείνει ανέγγιχτες. Οι υπόλοιπες έχουν αποψιλωθεί, καταστραφεί ή σπαστεί σε κομμάτια, σε σημείο που τα οικοσυστήματα που βασίζονται σε αυτές να έχουν πλέον διαταραχθεί. Όσο τα δάση πεθαίνουν, και μαζί τους και τα φυσικά βοσκοτόπια και οι υγρότοποι, τόσο η βιοποικιλότητα μειώνεται δραματικά. Τα Ηνωμένα Έθνη προειδοποιούν ότι ο αριθμός των ειδών στον πλανήτη έχει ήδη μειωθεί κατά 20% και πως πάνω από ένα εκατομμύριο είδη ζώων και φυτών βρίσκονται αντιμέτωπα με εξαφάνιση.

Η απώλεια ειδών, σε κάποιες περιπτώσεις, έχει μεταφραστεί άμεσα στην αύξηση των μολυσματικών ασθενειών.

Οι Αμερικανοί έχουν ήδη βιώσει τις επιπτώσεις του φαινομένου, καθώς η βιοποικιλότητα των αποδημητικών πτηνών φθίνει όλο και περισσότερο και, ταυτόχρονα, έχει αυξηθεί ο κίνδυνος της εγκεφαλίτιδας που προκαλείται από τον ιό του Δυτικού Νείλου. Απ’ ό,τι φαίνεται, τα πτηνά-ξενιστές της ασθένειας είναι επίσης και εκείνα που καταφέρνουν να επιβιώνουν ανάμεσα στον απειλούμενό τους πληθυσμό. Αυτοί οι επιζώντες έχουν μεγαλύτερο δείκτη μετάδοσης σε κουνούπια και στον άνθρωπο.

Στο ίδιο μήκος κύματος, μία μελέτη που δημοσιεύτηκε [τον Απρίλη του 2020] στο επιστημονικό περιοδικό Proceedings of the Royal Society B παραθέτει ότι, όσο τα μεγαλύτερα θηλαστικά υποφέρουν στα χέρια των κυνηγών, των υλοτόμων ή λόγω των μεταβαλλόμενων κλιματικών μοτίβων, τόσο περισσότερο ευδοκιμούν τα μικρότερα είδη: νυχτερίδες, αρουραίοι και άλλα είδη τρωκτικών, είτε επειδή είναι περισσότερο ανθεκτικά στις επιδεινωμένες περιβαλλοντικές συνθήκες είτε επειδή είναι περισσότερο ικανά να προσαρμοστούν στη ζωή με τον άνθρωπο. Αυτά τα μικρά πλάσματα, που βρίσκουν τροφή στους κάδους σκουπιδιών ή φτιάχνουν φωλιές στις μαρκίζες των κτιρίων, είναι αυτά τα οποία αποδεικνύονται τα περισσότερο προσαρμόσιμα στην ανθρώπινη παρέμβαση και τα οποία τυχαίνει να μεταδίδουν λοιμώδη νοσήματα. Οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι, μόνο τα τρωκτικά, είναι υπεύθυνα για περισσότερο από το 60% όλων των ασθενειών που μεταδίδονται από τα ζώα στον άνθρωπο.

Είναι δεδομένο ότι οι υψηλότερες θερμοκρασίες, η αύξηση των βροχοπτώσεων −φαινόμενα που συνδέονται με την κλιματική αλλαγή– και η απώλεια των θηρευτών του ζωικού βασιλείου θα έχουν ως αποτέλεσμα την επιδείνωση του προβλήματος των τρωκτικών, με καταστροφικές συνέπειες. Το 1999, για παράδειγμα, ορισμένες περιοχές στον Παναμά δέχτηκαν βροχόπτωση τρεις φορές μεγαλύτερη απ’ ό,τι συνήθως. Οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι ο πληθυσμός των αρουραίων τριπλασιάστηκε. Το ίδιο συνέβη και με τους ιούς που κουβαλούσαν, μαζί με τις πιθανότητές τους να μεταδοθούν στους ανθρώπους. Την ίδια χρονιά, μια θανατηφόρα πνευμονική νόσος, η οποία μεταδιδόταν μέσω του σάλιου, των κοπράνων και των ούρων των αρουραίων και των ποντικιών, που ονομάστηκε πνευμονικό σύνδρομο από τον ιό hanta, εμφανίστηκε στον Παναμά για πρώτη φορά, σύμφωνα με μία αναφορά στο επιστημονικό περιοδικό Emerging Infectious Diseases.

Συνέπειες για ένα είδος [ζώου] επιφέρουν τόσο οι καιρικές αλλαγές, όσο και η μεταβολή περιοχών σε φάρμες και πόλεις. Για την ακρίβεια, οι ερευνητές αποδίδουν το 30% των αναδυόμενων νοσημάτων σε αυτό το οποίο αποκαλούν «αλλαγή χρήσης της γης». Περισσότερο από το ένα τρίτο των εκτάσεων του πλανήτη και τρία τέταρτα όλου του πόσιμου νερού διατίθενται ήδη για την αγροκτηνοτροφική παραγωγή και αυτές είναι οι περιοχές στις οποίες οι μεταδοτικές ασθένειες εξαπλώνονται με τη μεγαλύτερη συχνότητα.

Ένα παράδειγμα είναι το ξέσπασμα του ιού Νίπα το 1999 στη Μαλαισία∙ το πραγματικό γεγονός στο οποίο βασίστηκε η ταινία “Contagion”. Η ταχεία αποψίλωση των δασών στη χώρα για να χρησιμοποιηθούν εκτάσεις με σκοπό την καλλιέργεια φοινικόδεντρων, οδήγησε τις φρουτοφάγες νυχτερίδες στις παρυφές των αγροτικών περιοχών (διαφορετικοί ερευνητές υπέδειξαν και το ότι η κλιματική αλλαγή άλλαξε την πηγή τροφής των νυχτερίδων). Τα θηλαστικά κούρνιασαν δίπλα με σε μια κτηνοτροφική μονάδα χοίρων. Όπως έτρωγαν τα φρούτα πάνω στα κλαδιά, τους έπεφταν κομμάτια μέσα στα χοιροστάσια, μαζί με τα ούρα τους, και πιστεύεται ότι καταναλώθηκαν από τουλάχιστον ένα γουρούνι. Όταν το ζώο σφαγιάστηκε και πωλήθηκε στην αγορά, εικάζεται ότι ο ιός μεταδόθηκε από τον άνδρα που χειρίστηκε το κρέας. Περισσότεροι από 100 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους.

Το Αμερικανικό Κέντρο για την Πρόληψη και Έλεγχο των ασθενειών (CDC) έχει δηλώσει πως τα τρία τέταρτα όλων των νέων ιών προέρχονται από τα ζώα. Ακόμα και το ξέσπασμα του ιού Έμπολα το 2014 στη Δυτική Αφρική πιστεύεται ότι ξεκίνησε όταν ένα αγόρι έσκαψε μέσα σε έναν κορμό δέντρου, μέσα στον οποίο έτυχε να κουρνιάζουν νυχτερίδες που κουβαλούσαν τον ιό.

Όπως αναφέρει και η Κριστίν Τζόνσον, αναπληρώτρια διευθύντρια του ινστιτούτου One Health, ενός διεπιστημονικού επιδημιολογικού προγράμματος στο Πανεπιστήμιο Ντέιβις της Καλιφόρνια, οι υπεύθυνοι για τη χάραξη της παγκόσμιας πολιτικής για την υγεία έχουν την υποχρέωση να κατανοήσουν πώς οι αλλαγές του κλίματος, του περιβάλλοντος και της χρήσης της γης οδηγούν στην ασθένεια. Σχεδόν κάθε σημαντική επιδημία, για την οποία γνωρίζουμε τις τελευταίες δεκαετίες –SARS, COVID-19, Έμπολα και Νίπα– προήλθε από άγρια ζώα που υπέμεναν ακραίες κλιματικές και περιβαλλοντικές αλλαγές και, ακόμα και τώρα, «δεν τους δίνουμε ιδιαίτερη σημασία», είπε. «Αυτό μας βάζει σε μία επικίνδυνη θέση».

Όταν οι νέες ασθένειες ξεχύνονται στο περιβάλλον, οι εναλλασσόμενες θερμοκρασίες και η βροχόπτωση αλλάζουν και το πώς οι ασθένειες αυτές εξαπλώνονται –και όχι προς το καλύτερο. Το ολοένα και θερμότερο κλίμα αυξάνει και το εύρος της περιοχής μέσα στο οποίο η ασθένεια μπορεί να βρει ξενιστές, ειδικά των ιών που μεταδίδονται από «φορείς»: κουνούπια και ψύλλοι που μεταφέρουν ένα παθογόνο από τον πρωταρχικό ξενιστή του σε ένα καινούριο θύμα.

Μία έρευνα στο επιστημονικό περιοδικό Nature, το 2008, βρήκε ότι περίπου το ένα τρίτο των αναδυόμενων λοιμώξεων, κατά την προηγούμενη δεκαετία, οφείλονταν σε τέτοιου είδους λοιμώδη νοσήματα και ότι οι αυξήσεις ήταν συνδεδεμένες με ασυνήθιστες αλλαγές του κλίματος. Ειδικά σε περιπτώσεις όπου έντομα –όπως κουνούπια-ξενιστές– αναζητούν θερμότερα κλίματα, η έρευνα αναφέρει ότι «η κλιματική αλλαγή ίσως είναι η κινητήριος δύναμη πίσω από τις αναδυόμενες ασθένειες».

Ψύλλοι και κουνούπια ευημερούν, πλέον, σε μέρη όπου δεν είχαν εξορμήσει ποτέ ξανά. Μετακινούμενα βορειότερα, τα τροπικά είδη εντόμων φέρνουν μαζί τους επικίνδυνα παθογόνα. Ο Ζίκα ή ο ιός Τσικουνγκούνια –που διαδίδεται μέσω των κουνουπιών και το κύριο σύμπτωμά του είναι ο έντονος πόνος στις αρθρώσεις– κάποτε ήταν άγνωστοι στις Ηνωμένες Πολιτείες αλλά και οι δύο μεταδόθηκαν σε τοπικό επίπεδο, χωρίς να έχουν μεταφερθεί εκεί από ταξιδιώτες, στο νότιο Τέξας και τη Φλόριντα τα τελευταία χρόνια.

Σύντομα, θα είναι σε θέση να εξαπλωθούν ακόμη βορειότερα. Σύμφωνα με έρευνα του 2019 στο ερευνητικό περιοδικό PLOS Neglected Tropical Diseases, τα κουνούπια, που είναι ενδιάμεσοι ξενιστές ασθενειών, θα έχουν τη δυνατότητα, μέχρι το 2050, να μολύνουν περισσότερα από 500 εκατομμύρια ανθρώπων από όσο μπορούν τώρα, συμπεριλαμβανομένων και περισσότερων από 55 εκατομμυρίων Αμερικανών. Το 2013 η ασθένεια του Δάγκειου πυρετού, που προσβάλλει σχεδόν 400 εκατομμύρια άτομα τον χρόνο, αλλά έχει συνδεθεί με τις φτωχότερες περιοχές της Αφρικής, μεταδόθηκε σε τοπικό επίπεδο στη Νέα Υόρκη για πρώτη φορά. «Οι μακροχρόνιες επιπτώσεις του Δάγκειου πυρετού ίσως είναι πολύ χειρότερες από αυτές του COVID», είπε ο Σκοτ Γουίβερ, ο διευθυντής του Ινστιτούτου Ανθρωπίνων Λοιμώξεων και Ανοσίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Τέξας στο Γκάλβεστον. «Είναι μία ασθένεια των φτωχότερων χωρών και γι’ αυτό δεν λαμβάνει την προσοχή που της αξίζει».

Η αλυσίδα των γεγονότων που εντέλει οδηγεί σε μία πανδημία μπορεί να είναι μακριά και δυσδιάκριτη, καθώς οδηγείται από αλλαγές στα οικοσυστήματα. Η έξαρση του ιού του Δυτικού Νείλου το 1999 στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, συνέβη αφότου ξηρασίες που οφείλονταν στην κλιματική αλλαγή μείωσαν την υδάτινη ροή ποταμών, δημιουργώντας λιμνάζοντα νερά στα οποία τα κουνούπια αναπαράγονταν ανενόχλητα. Η έλλειψη νερού είχε επίσης ως αποτέλεσμα τον θάνατο των θηρευτών τους –οι λιβελούλες και οι βάτραχοι, που βασίζονταν σε μεγαλύτερα σώματα υδάτων για την επιβίωσή τους, χάθηκαν.

Οι κορονοϊοί, όπως ο COVID-19, συνήθως δεν μεταφέρονται από έντονα καθώς δεν αφήνουν αρκετά κύτταρα-ξενιστές στο αίμα. Ένας στους πέντε ιούς, όμως, που μεταδίδεται από τα ζώα στον άνθρωπο μεταδίδεται μέσω εντόμων, όπως είπε ο Τζόνσον, από το Πανεπιστήμιο του Ντέιβις, το οποίο σημαίνει ότι είναι θέμα χρόνου άλλα τροπικά μεταδιδόμενα παθογόνα να μεταφερθούν από τους τροπικούς στις ΗΠΑ, τον Καναδά ή την Ευρώπη εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. «Το θερμότερο κλίμα θα προκαλέσει μεγαλύτερα προβλήματα τέτοιας φύσεως», είπε ο Τζόνσον, «και πιστεύω ότι κάποιες από αυτές τις περιοχές δεν είναι έτοιμες να τα αντιμετωπίσουν».

Η κλιματική αλλαγή δεν επηρεάζει μόνο το πώς οι ασθένειες μετακινούνται ανά την υφήλιο, αλλά θα επηρεάσει και το πόσο εύκολα αρρωσταίνουμε. Σύμφωνα με μία έρευνα του 2013 στο επιστημονικό περιοδικό PLOS Currents Influenza, οι θερμοί χειμώνες αποτέλεσαν δείκτες πρόβλεψης για τις επόμενες σοβαρές περιόδους γρίπης τις αντίστοιχες χρονιές. Η προσωρινή ανάπαυλα τον πρώτο χρόνο, όπως αποδείχθηκε, χαμήλωσε τις φυσικές αντιστάσεις των ανθρώπων και μείωσε την «ανοσία της αγέλης», δημιουργώντας τις κατάλληλες συνθήκες για τον ιό της γρίπης να επανέλθει σφοδρότερος.

Ακόμα και απότομες εναλλαγές από το ζεστό στο κρύο ή ξαφνικές καταιγίδες –ακριβώς όπως τα καιρικά μοτίβα που παρατηρούμε ήδη και οφείλονται στην κλιματική αλλαγή– αυξάνουν τις πιθανότητες ασθένειας στους ανθρώπους. Μία έρευνα στο επιστημονικό περιοδικό Environmental Research Letters έκανε τη σύνδεση μεταξύ της καταστροφικής χρονιάς 2017-’18 για τη γρίπη, κατά την οποία καταγράφηκαν 79.000 θάνατοι, και των απρόβλεπτων εναλλαγών θερμοκρασίας και ακραίων καιρικών φαινομένων τον χειμώνα, την ίδια περίοδο κατά την οποία ένα κύμα από πλημμύρες και τυφώνες καταρράκωσε μεγάλο μέρος των ΗΠΑ. Εάν η κλιματική κρίση συνεχίσει να εξελίσσεται ανεμπόδιστα, έγραψαν οι συγγραφείς της έρευνας, τα νοσήματα του αναπνευστικού, όπως η γρίπη, θα αυξηθούν απότομα. Οι πιθανότητες μίας επιδημίας γρίπης στις μεγαλύτερες πόλεις της Αμερικής θα αυξηθεί κατά περίπου 50% αυτόν τον αιώνα, όπως και οι θάνατοι που σχετίζονται με επιπλοκές της της γρίπης.

«Αυτή τη στιγμή βασίζουμε σε ένα πολύ επικίνδυνο μονοπάτι», είπε ο Γουίβερ, από το Πανεπιστήμιο του Τέξας. «Οι αργές κινήσεις που έχουν γίνει για να ανασχεθεί η κλιματική αλλαγή έχουν καταστήσει αναπόφευκτη τη δραματική θέρμανση του πλανήτη και τις περιβαλλοντικές αλλαγές σε μεγάλη κλίματα και πιστεύω, επίσης, ότι μαζί με αυτές τις επιπτώσεις θα έρθει και η αύξηση των λοιμωδών νοσημάτων».

Δώδεκα μήνες πριν διαγνωσθεί το πρώτο κρούσμα του COVID-19, μία ομάδα επιδημιολόγων που συνεργαζόταν με την Υπηρεσία των ΗΠΑ για τη Διεθνή Ανάπτυξη στο πρόγραμμα PREDICT, ή αλλιώς Pandemic Influenza and other Emerging Threats, βρισκόταν στα βάθη της ζούγκλας της επαρχίας Γιουνάν, στη νότια Κίνα, κυνηγώντας αυτό που πίστευαν ότι είναι μία από τις μεγαλύτερες απειλές στον σύγχρονο πολιτισμό: μία πηγή αναδυόμενων ιών. Κατά τη διάρκεια δεκαετούς έρευνας στην περιοχή, οι επιστήμονες είχαν παρατηρήσει ένα μοτίβο ασυνήθιστων ασθενειών που έπλητταν χωρικούς που ζούσαν σε απομακρυσμένα μέρη και χρησιμοποιούσαν γκουάνο, τα συσσωρευμένα περιττώματα νυχτερίδων ή πτηνών, ως λίπασμα και κάποιες φορές και ως φάρμακο. Οι ερευνητές εντόπισαν έναν μεγάλο αριθμό αγνώστων, αναδυόμενων ιών σε σπηλιές που κατοικούνταν από τρανορινόλοφες νυχτερίδες. Κάθε μία από αυτές θα μπορούσε να προκαλέσει μία πανδημία και να προκαλέσει ένα εκατομμύριο θανάτους. Το μόνο που έχει συγκρατήσει τους ιούς από το να ξεφύγουν από αυτές τις απομακρυσμένες περιοχές και να μεταπηδήσουν στον γενικό πληθυσμό ήταν η τύχη∙ και μόνο η τύχη.

Η τύχη σύντομα δεν θα είναι πια με το μέρος μας, καθώς η Γιουνάν είναι σε διαδικασία ριζικών αλλαγών. Μικρές, γραφικές φάρμες, που καλλιεργούνται μόνο ως μέσο επιβίωσης, επισκιάζονται από, ταχύτατα κατασκευασμένες, ψηλές πολυκατοικίες και από τα δίκτυα τρένων υψηλής ταχύτητας, καθώς η επαρχία αναπτύχθηκε με ιλιγγιώδη ταχύτητα που τροφοδοτήθηκε από δεκαετίες κινεζικής οικονομικής ανάπτυξης. Οι πόλεις εξαπλώθηκαν με ταχύτατο ρυθμό, παίρνοντας τη θέση δασικών εκτάσεων. Περισσότεροι άνθρωποι μετακόμισαν σε επαρχιακές περιοχές και το εμπόριο άγριων ζώων, κοινός τόπος σε απομακρυσμένα μέρη, γνώρισε άνθηση. Με κάθε νέο κάτοικο και κάθε πεσμένο δέντρο μειωνόταν και το φυσικό περιβάλλον των νυχτερίδων, βάζοντας τους ιούς που αυτές κουβαλούσαν σε τροχιά σύγκρουσης με την ανθρωπότητα. Προς τα τέλη του 2018, οι επιδημιολόγοι ετοιμάζονταν για αυτό που ονομάζουν “spillover” [φαινόμενο της μετάδοσης από το ένα ζωικό είδος στο άλλο] ή για την ενδεχόμενη αποτυχία να περιορίσουν τον ιό σε τοπικό επίπεδο όσο μεταδίδεται από τις νυχτερίδες και τα χωριά της Γιουνάν στον υπόλοιπο κόσμο.

Στα τέλη του 2018, η κυβέρνηση Τραμπ σταμάτησε απότομα την παραπάνω έρευνα, ως μέρος μιας γενικευμένης προσπάθειας να διακόψει αμερικανικά προγράμματα στην Κίνα. Μαζί με την έρευνα, σταμάτησε και τις προσπάθειες να αναχαιτηθεί και μία πιθανή μετάδοση ενός νέου κορονοϊού. «Λάβαμε μία διαταγή παύσης και αναστολής», είπε ο Ντένις Κάρολ, που έχει ιδρύσει το πρόγραμμα PREDICT και έχει παίξει καθοριστικό ρόλο παγκοσμίως στην αντιμετώπιση των κινδύνων από τα αναδυόμενα νοσήματα.

Μέχρι το τέλος του 2019, η Υπηρεσία των ΗΠΑ για τη Διεθνή Ανάπτυξη είχε σταματήσει να χρηματοδοτεί το πρόγραμμα σε όλο τον κόσμο. Η Υπηρεσία δεν απάντησε σε μία εκτενή λίστα ερωτημάτων του ProPublica.

Πρόκειται για μία τεράστια απώλεια. Οι ερευνητές πίστευαν ότι στα πρόθυρα σημαντικών ανακαλύψεων, προσπαθώντας να αποκωδικοποιήσουν τα γονίδια των κορονοϊών που είχαν εξάγει από τις τρανορινόλοφες νυχτερίδες όσο πιο γρήγορα γίνεται και να ξεκινήσουν να φτιάχνουν εμβόλια. Ζητούσαν για χρόνια από τους αρμόδιους πολιτικούς να λάβουν πλήρως υπόψη τους τα ευρήματά τους για το πώς η χωροταξική ανάπτυξη και οι αλλαγές στο κλίμα ωθούσαν στην εξάπλωση ασθενειών, και πίστευαν ότι η έρευνά τους κυριολεκτικά θα μπορούσε να δώσει σε κυβερνήσεις έναν χάρτη για τα πιθανά επίκεντρα μιας επόμενης πανδημίας. Ήλπιζαν, επίσης, ότι το γενετικό υλικό που είχαν συγκεντρώσει θα οδηγούσε σε παραγωγή εμβολίου, όχι μόνο για μία θανατηφόρα παραλλαγή του COVID, αλλά ίσως να ήταν ικανό να αντιμετωπίσει μία ολόκληρη οικογένεια ιών – σαν μία αντιπυραυλική ασπίδα για τη βιόσφαιρα (για την ακρίβεια, η δουλειά που είχαν πραγματοποιήσει πάνω στο γονιδίωμα των ιών χρησιμοποιήθηκε για να ελέγξουν την αποτελεσματικότητα του ρεμντέσιβιρ, ενός πειραματικού φαρμάκου που αρχικές έρευνες έδειξαν ότι βοηθούσε ασθενείς με COVID-19).

Ο Κάρολ δήλωσε ότι το να γνωρίζουμε το γονιδίωμα των ιών μάς δίνει τη δυνατότητα να «μεταμορφώσουμε ριζικά τον τρόπο σκέψης μας σχετικά με μελλοντικές βιοϊατρικές παρεμβάσεις πριν την εμφάνιση ενός ιού». Ο στόχος του δεν ήταν μόνο να είναι έτοιμος να αντιδράσει σε μια πανδημία, αλλά να αλλάξει τον ίδιο τον ορισμό της ετοιμότητας.

Όμως, οι προσπάθειες του προγράμματος PREDICT στην Κίνα δεν προσέφεραν μόνο μία πιθανότητα να αποτραπεί η τωρινή πανδημία του COVID-19∙ αποτέλεσαν και μια ευκαιρία για να μελετηθεί πώς η κλιματική αλλαγή και η χωροταξική ανάπτυξη είναι οι κινητήριες δυνάμεις πίσω από τη διάδοση λοιμωδών νοσημάτων.

Δυστυχώς, η έρευνα δεν κέρδισε έδαφος στην επίσημη πολιτεία. Το προσωπικό και οι σύμβουλοι του PREDICT είχαν ασκήσει πιέσεις στην κυβέρνηση των ΗΠΑ ώστε να λάβουν υπόψιν τους πώς οι περιβαλλοντικές και κλιματολογικές επιστήμες μπορούν να είναι κομμάτι της υγειονομικής πολιτικής και, έτσι, να είναι δυνατή η αποτροπή της μετάδοσης ασθενειών. Η κλιματική αλλαγή ήταν κομμάτι των παρουσιάσεων που το προσωπικό του προγράμματος παρουσίασε στο Κογκρέσο, σύμφωνα με τον Τζόνσον, του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια Ντέιβις. Ο Τζόνσον είναι πλέον ο διευθυντής του PREDICT, το οποίο έλαβε παράταση προσωρινής χρηματοδότησης την περασμένη άνοιξη. Επίσης, μέχρι το 2016, η ηγεσία της ερευνητικής ομάδας Eco-Health Alliance στη Νέα Υόρκη –που εργάζονταν κάτω από την ομπρέλα του προγράμματος στη Γιουνάν– είχαν προσκληθεί αρκετές φορές στον Λευκό Οίκο σε συμβουλευτικό ρόλο σχετικά με τις παγκόσμιες υγειονομικές πολιτικές.

Η ομάδα δεν έχει επιστρέψει στο Λευκό Οίκο από τότε που εξελέγη ο Ντόναλντ Τραμπ. «Δεν μας ακούει κανείς», είπε ο Πίτερ Ντάζακ, ο πρόεδρος της EcoHealth Alliance. Κανένας εκπρόσωπος του προέδρου δεν δέχτηκε να μας κάνει κάποιο σχετικό σχόλιο.

Μαζί με την αποκατάσταση της χρηματοδότησης για να συνεχίσει το έργο του, ο Ντάζακ ζητά μόνο ένα: να καταλάβουν οι πολίτες και η ηγεσία ότι η αύξηση των ασθενειών, όπως και η κλιματική κρίση, είναι ανθρωπογενές φαινόμενο. Στα δάση της Κίνας μπόρεσε να δει πέρα από την αποψίλωση και αναρωτήθηκε γιατί τα δάση κόβονται και ποιος είναι αυτός που θα πληρώσει το κόστος αυτών των πράξεων. Τα μέταλλα για την κατασκευή του iPhone και το φοινικέλαιο για την παραγωγή τυποποιημένων προϊόντων είναι δύο μόνο από τις πρώτες ύλες που έρχονται κατευθείαν από πιθανά επίκεντρα πανδημίας στη Νότια Ασία και την Αφρική.

«Εθελοτυφλούμε μπροστά στο γεγονός ότι είναι η δικιά μας συμπεριφορά που προκαλεί αυτές τις αλλαγές», είπε. «Αγοράζουμε φτηνά προϊόντα από τη Walmart αλλά θα το πληρώσουμε ακριβότερα στο μέλλον, με την αύξηση των πανδημιών. Θα έπρεπε να συμβαίνει το ανάποδο».

[1] [ΣτΕ] Οι πάγοι που λιώνουν μπορεί να απελευθερώσουν αρχαίους ιούς

Μετάφραση: Κατερίνα Δασκαλοπούλου

Πηγή:aftoleksi.gr

του Daniel Tanuro

Η παταγώδης αποτυχία της Διάσκεψης της Μαδρίτης για το κλίμα ρίχνει άπλετο φως στην ανικανότητα του καπιταλιστικου συστήματος να αντιμετωπίσει την κλιματική απειλή. Οι λύσεις δεν θα βγουν μέσα από τις COP αλλά από τη κοινωνική κινητοποίηση, τους αγώνες των λαών ενάντια στην εκμετάλλευση και την καταπίεση.

Στα 25 χρόνια της ύπαρξής τους, οι COP δεν κατάληξαν σε κανένα αποτελεσματικό και δίκαιο μέτρο για να εμποδίσουν την “επικίνδυνη ανθρωπική διατάραξη” του κλίματος της Γης ενάντια στην οποία οι επιστήμονες προειδοποιούν εδώ και δεκαετίες, όλο και πιο συγκεκριμένα και πιεστικά.

Το αποτέλεσμα ξεδιπλώνεται μπροστά στα μάτια μας: Πυρκαγιές, πλημμύρες, κυκλώνες, ξηρασίες…Είναι τόσο πολύς ο χρόνος που χάθηκε από τη Συνάντηση κορυφής για τη Γη του Ρίο (1992) μέχρι σήμερα, που δεν είναι πια δυνατό να αποφύγουμε την καταστροφή: Ενώ τα μέσα για να την σταματήσουμε υπάρχουν, αυτή μεγεθύνεται ταχύτατα γύρω μας και απειλεί να μεταξελιχτεί σε ένα τρομερό κατακλυσμό. Εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπινα και μη-ανθρώπινα όντα κινδυνεύουν να το πληρώσουν με τη ζωή τους.

Η αιτία αυτής της εφιαλτικής, τρομακτικής και παράλογης κατάστασης δεν αφήνει καμιά αμφιβολία: Οι επιχειρήσεις του ορυκτού τομέα αρνούνται να αφήσουν τα καύσιμα μέσα στο έδαφος, οι τράπεζες τις στηρίζουν, όλοι οι μεγάλοι οικονομικοί τομείς κάνουν το ίδιο και οι κυβερνήσεις στέκονται προσοχή μπροστά τους επειδή είναι όλες τους στην υπηρεσία του καπιταλιστικού κέρδους και της καπιταλιστικής ανταγωνιστικότητας.

Οι πολιτικοί υπεύθυνοι επιχειρούν να μας καθησυχάσουν λέγοντας πως η COP26, που θα γίνει στη Γλασκώβη του χρόνου, θα υιοθετήσει επιτέλους το “νέο αγοραίο μηχανισμό” που αποφασίστηκε κατ’αρχήν στο Παρίσι το 2015 και για τον οποίο οι διαπραγματευτές δεν μπόρεσαν να συμφωνήσουν στη Μαδρίτη. Μας λένε, κάντε λίγη υπομονή: Τότε τα πάντα θα ξεμπλοκάρουν, μια και τα Κράτη θα διαθέτουν μια καλή βάση για να ανταλλάξουν “πιστώσεις εκμπομπής” και να καλύψουν έτσι με μικρότερο κόστος το χάος που χωρίζει τις εθνικές τους δεσμεύσεις (+3,3°C!) από τον στόχο του 1,5°C μάξιμουμ.

Πρέπει να είναι κανείς αφελής για να πιστέψει τέτοιες υποσχέσεις! Το πρωτόκολλο του Κυότο είχε δημιουργήσει κι αυτό έναν “αγοραίο μηχανισμό” που παρουσίαζαν ως “σφριγηλό”. Ο απολογισμός είναι αποστομωτικός: Το 73% των πιστώσεων που ανταλλάχτηκαν ήταν κατά πολύ επίπλαστες, το 2% μόλις και μετά βίας αντιστοιχούσαν όντως σε πραγματικές μειώσεις(1). Επιπλέον, πολλές από αυτές τις πιστώσεις αποκτήθηκαν σε βάρος των πληθυσμών του Νότου, και ειδικότερα των ιθαγενών λαών που εκδιώχτηκαν από τη γη τους. Οι απόπειρες να “διορθωθεί” ο μηχανισμός εξάλειψαν τις πιο μεγάλες απάτες (2), αλλά δεν άλλαξαν τίποτα επί της ουσίας…

Κάπου 4,3 δισεκατομμύρια πιστώσεων εκπομπής του παλιού συστήματος παραμένουν χωρίς να έχουν ανταλλαγεί. Αυτό αντιπροσωπεύει περισσότερο από τις ετήσιες εκπομπές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Κίνα κατέχει το 60% από αυτές, η Ινδία το 10%, η Βραζιλία το 5%. (3) Παρόλο που η ευκολία με την οποία δημιουργούνται αυτές οι πιστώσεις μέσα από πολυάριθμες αλχημείες και κολπάκια προκάλεσε την κατάρρευση των τιμών, το στοκ των μη πωληθέντων αντιπροσωπεύει ωστόσο ένα σεβαστό ποσό. Εκείνοι που το κατέχουν αρνούνται να τo αποχωριστούν.

Στη Μαδρίτη, η Βραζιλία, η Κίνα, η Ινδία και η Αυστραλία απαίτησαν να μπορούν να συνεχίσουν να πουλάνε τις παλιές τους πιστώσεις εκπομπής “Κυότο” στο πλαίσιο του νέου μηχανισμού. Το λιγότερο θα ήταν να απορριφθεί αυτή η ιδιαίτερα υπερβολική απαίτηση, καθώς αυτό που απλούστατα ζητούσαν αυτές οι χώρες ήταν να συνεχίσουν να πλουτίζουν με δόλιο τρόπο κάνοντας τάχα πως ό,τι κάνουν είναι για το κλίμα. ωστόσο, όλες οι κυβερνήσεις αποδέχονται τη δυνατότητα να αντικαταστήσουν τις μειώσεις εκπομπών ορυκτού CO2 με απορρόφηση CO2 από τα δάση. Όμως, αυτό το “αντιστάθμισμα άνθρακα” είναι καθεαυτό μια τεράστια απάτη.

Στη πραγματικότητα, η απάτη αποτελεί αρχή της νεοφιλελεύθερης κλιματικής πολιτικής. Γιατί; Μα, επειδή μόνον η απάτη επιτρέπει να ξεπεραστεί επιφανειακά ο ασυμφιλίωτος ανταγωνισμός ανάμεσα στα όρια της Γης και στην χωρίς όρια καπιταλιστική δίψα για κέρδη. Όμως, η κλιματική πολιτική διευθύνεται όλο και πιο καθαρά και άμεσα από τις πολυεθνικές. Αυτές άλλαξαν τακτική: Αντί να αρνούνται την πραγματικότητα, καμώνονται ότι την αποδέχονται, διακηρύσσουν τη διάθεσή τους να συνεργαστούν με αποφασιστικό τρόπο, και έτσι παίρνουν τον έλεγχο των κέντρων απόφασης… και παίζουν το παιχνίδι των καθυστερήσεων για να συνεχίσουν να καίνε τον άνθρακα, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, ενώ ταυτόχρονα εφευρίσκουν νέες απάτες.

Η ίδια η διεξαγωγή των COP είναι κατ’εικόνα και ομοίωση αυτής της διαρκώς αυξανόμενης επιρροής. Ακόμα περισσότερο από τις προηγούμενες, τη διάσκεψη της Μαδρίτης την πατρονάριζαν οι ρυπαντές. Έτσι, τα δυο μεγάλα ισπανικά ενεργειακά γκρουπ, Iberdrola και Endesa, χρηματοδότησαν τη διάσκεψη με 2 εκατομμύρια ευρώ το καθένα.(4) Αντίθετα, διακόσιοι ακτιβιστές μη-κυβερνητικών οργανώσεων εκδιώχτηκαν από το συνεδριακό κέντρο και οι εκπρόσωποι των φτωχών χωρών αποκλείστηκαν από ορισμένες τελικές συναντήσεις…(5)

Κάποιοι εναποθέτουν τις ελπίδες τους στη συνάντηση κορυφής Ευρωπαϊκής Ένωσης και Κίνας, που θα γίνει τον Σεπτέμβρη του 2020, μερικούς μήνες πριν τη Γλασκώβη. Πρέπει να είσαι εντελώς εκτός πραγματικότητας για να φανταστείς ότι μια συμφωνία μεταξύ αυτών των δυό ιμπεριαλισμών (ή άλλες διμερείς συμφωνίες) μπορεί να βάλει την COP26 στο δρόμο μιας δίκαιης και αποτελεσματικής εξόδου από τη κλιματική κρίση.

Το “Green Deal”, την έναρξη του οποίου ανακοίνωσε η Ευρωπαϊκή Ένωση στην COP25, δεν αφήνει καμιά αμφιβολία. “Βαφτίζουν το κρέας ψάρι”: Καθώς η “βιώσιμη αναπτυξη” δεν αρκούσε πια για να δημιουργεί αυταπάτες, αυτό το “Green Deal” δεν είναι τίποτ’άλλο από τη νέα μεταμφίεση του πράσινου καπιταλισμού (στον οποίο προσθέτουν μια πινελιά “δίκαιης μετάβασης”, για να αποκοιμίσουν τα συνδικάτα)… Προκειμένου να προστατεύσουν την ανταγωνιστικότητα, θα βάλουν ένα φόρο στις εισαγωγές…αλλά η ΕΕ θα μπορεί να συνεχίσει να εξάγει στο Νότο τα αγροτικά της προϊόντα με τιμές που καταστρέφουν τους ντόπιους παραγωγούς.

Στη Μαδρίτη, η κινέζικη κυβέρνηση εμφανίστηκε ως υπερασπιστής του παγκόσμιου Νότου. Έθεσε ως προϋπόθεση για να αυξήσει τους κλιματικούς της στόχους, να σεβαστούν οι πλούσιες χώρες τις υποσχέσεις τους να βοηθήσουν οικονομικά και να αποζημιώσουν τις φτωχές χώρες για τίς “απώλειες και τις ζημιές” που έχουν υποστεί. Όμως, όλα αυτά δεν είναι παρά τακτική. Όπως συμβαίνει και με κάθε ιμπεριαλισμό, οι έγνοιες του Πεκίνου είναι γεωστρατηγικές: Να επεκτείνει την επιρροή στο εξωτερικό και να ενισχύσει το στρατιωτικό του δυναμικό… ενώ ταυτόχρονα απαγορεύει στους πάντες να διαμαρτυρηθούν ενάντια στις παραβιάσεις των ανθρώπινων δικαιωμάτων στο εσωτερικό.

Η ΕΕ και η Κίνα δεν έχουν παρά ένα πράγμα κατά νου: Να επωφεληθούν από τον κλιματο-αρνητισμό της αμερικανικής κυβέρνησης για να κατακτήσουν τις αγορές του “πράσινου καπιταλισμού”…και την παγκόσμια ηγεμονία. Η άλλη όψη του νομίσματος είναι η μετακόμιση των βρώμικων παραγωγών προς τι χώρες της περιφέρειας, η γεωλογική αποθήκευση του CO2, η αλόγιστη ανάπτυξη της πυρηνικής ενέργειας, η μη λογιστικοποίηση των γκρίζων εκπομπών (6) και των διεθνών μεταφορών, ο έλεγχος των ικανοτήτων απορρόφησης του CO2 από τα εδάφη και τα δάση… Δεν είναι τυχαίο ότι η Κίνα ξαναρχίζει την παραγωγή της άνθρακα.

Μαζί με δυο άλλες ακτιβίστριες, η Γκρέτα Τούνμπεργκ έγραφε πρόσφατα ότι “η κλιματική κρίση δεν αφορά μόνο το περιβάλλλον. Είναι μια κρίση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, της δικαιοσύνης, της πολιτικής βούλησης. Την εξέθρεψαν τα αποικιοκρατικά, ρατσιστικά και πατριαρχικά συστήματα καταπίεσης. Πρέπει όλα τους να τα διαλύσουμε. (7) Από το βήμα της COP, η νεαρή Σουηδέζα δήλωσε ότι η λύση δεν θα έλθει από τις συναντήσεις κορυφής αλλά από τους λαούς. Και πράγματι, αυτή είναι η λύση που επιβάλλεται μετά από ένα τέταρτο του αιώνα καπιταλιστικών κλιματικών πανηγυρικών διασκέψεων: Η λύση θα έλθει από τον αγώνα, όχι από τις COP!

Κανένας αγοραίος μηχανισμός δεν θα σταματήσει την κλιματική καταστροφή που προκαλεί η αγορά. Η καταστροφή της κοινωνίας και της φύσης είναι οι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος. Η αποκατάσταση της φύσης και της κοινωνίας απαιτεί επιτακτικα να παράγουμε λιγότερο, να μεταφέρουμε λιγότερο, να μοιραζόμαστε περισσότερο, για να ικανοποιούμε πραγματικές κοινωνικές ανάγκες, και όχι εκείνες της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Πρόκειται για μια επιλογή κοινωνίας, μια επιλογή πολιτισμού. Και δεν μπορεί να τεθεί και να ξεκαθαρίσει παρά μέσα στους αγώνες. Ο εχθρός πρέπει να ονοματιστεί ξεκάθαρα: Ο εχθρός είναι το καπιταλιστικό παραγωγικιστικό, εκμεταλλευτικό, ρατσιστικό, πατριαρχικό και θανατηφόρο σύστημα.

Σημειώσεις

1. « How additional is the Clean Development Mechanism? », Öko-Institut E.V, Berlin 2016

2. Ειδικά ο κλάδος του HFC-23, από τον οποίο, με το πρόσχημα της μείωσης των εκπομπών, εκπέμπεται στη πραγματικότητα περισσότερο αέριο του θερμοκηπίου!

3. Financial Times, 15/12/2019.

4. El Independiente, 19/11/2019.

5.Climate Home News

6. Ορίζουμε ως “γκρίζες εκπομπές” τις εκπομπές που συνδέονται με την παραγωγή εισαγόμενων εμπορευμάτων.

7. https://www.project-syndicate.org/commentary/climate-strikes-un-conference-madrid-by-greta-thunberg-et-al-2019-11/

Ντανιέλ Τανούρο

16 Δεκεμβρίου 2019

Μετάφραση: Γιώργος Μητραλιάς

ΠΗΓΗ: www.contra-xreos.gr

Κλιματική βαρβαρότητα

Ποια είναι η λύση;

Η Νέα Πράσινη Συμφωνία