Της Αθηνάς Σκαμπά
Τα τελευταία χρόνια, ανά τον κόσμο εμφανίζονται μαζικοί αγώνες και κινήματα γυναικών που διεκδικούν δικαιώματα όπως αυτό της ελεύθερης άμβλωσης. Μεγάλες διαδηλώσεις γυναικών είδαμε στις Ηνωμένες πολιτείες αμέσως μετά την εκλογή του Τραμπ, αλλά και τη φετινή χρονιά σε Ιρλανδία και Αργεντινή με αφορμή δημοψηφίσματα και ψηφοφορίες για νόμους που κατοχυρώνουν το δικαίωμα στην άμβλωση. Ένα τεράστιο κύμα διαμαρτυρίας, το #MeToo, μέσω του διαδικτύου για τη σεξουαλική παρενόχληση. Κινήματα ενάντια στην έμφυλη καταπίεση σε αραβικές χώρες, όπως αυτό με τις γυναίκες που βγάζουν δημοσίως τη μαντίλα στο Ιράν. Πρόσφατα, με αφορμή την υποψηφιότητα του ακροδεξιού Μπολσονάρου, μεγάλες γυναικείες διαδηλώσεις στην Βραζιλία και αντίστοιχα διαδηλώσεις διαμαρτυρίας για την υποψηφιότητα του ανοιχτά σεξιστή Κάβανο στη θέση του ανώτατουδικαστή στην Αμερική, διαδηλώσεις στην Ισπανία κατά του ακροδεξιού Vox, ενώ κάθε χρόνο πραγματοποιούνται με ολοένα μεγαλύτερη μαζικότητα και δυναμισμό διαδηλώσεις και απεργίες σε πολλές χώρες στον κόσμο στις 8 Μάρτη. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο το ζήτημα της γυναικείας καταπίεσης, ανοίγει «από τα κάτω» και παραμένει ανοιχτό σε όλον τον κόσμο.
Ταυτόχρονα πολύ μεγάλη συζήτηση έχει ανοίξει σχετικά με την έμφυλη καταπίεση για ένα άλλο κομμάτι της κοινωνίας, τους ΛΟΑΤΚΙΑ+ ανθρώπους. Λεσβίες, γκέι, τρανσέξουαλ, βγαίνουν από το σκοτάδι του περιθωρίου διεκδικώντας το δικαίωμά τους να ζουν και να εκφράζονται με τον τρόπο που επιλέγουν. Η συζήτηση στην Ελλάδα άνοιξε,σε μεγάλη κλίμακα,με αφορμή το σύμφωνο συμβίωσης για ομόφυλα ζευγάρια και το νόμο για τον προσδιορισμό φύλου και βεβαίως και παραμένει ανοιχτή με αφορμή τη δολοφονία του Ζακ Κωστόπουλου, την κακοποίηση και την καταπίεση που δέχονται άτομα αυτού του χώρου και τη συζήτηση για το πως τοποθετείται το κίνημα και η Αριστερά απέναντι σε αυτά τα ζητήματα.
Είναι ανάγκη να αναφερθούμε καταρχάς πάνω στις βασικές μαρξιστικές ιδέες για το πως γεννιέται η έμφυλη καταπίεση σε αυτή την κοινωνία.
Οι κλασικοί του μαρξισμού για τη γυναικεία καταπίεση
Οι κλασικοί του Μαρξισμού, Μαρξ και Ένγκελς ασχολήθηκαν με το θέμα της γυναικείας καταπίεσης. Το βιβλίο του Ένγκελς «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους» είναι μια ολοκληρωμένη μελέτη αυτού του θέματος που είναι επίκαιρη ακόμα και σήμερα και εξηγεί με επιστημονικό τρόπο γιατί η ταξική κοινωνία παράγει τη γυναικεία καταπίεση. Με αυτόν τον τρόπο μας δίνει τη βάση για να προσεγγίσουμε τί χρειάζεται για να παλέψουμε ενάντια σε αυτήν.
Ο Ένγκελς βασίστηκε στις πρωτοποριακές έρευνες ενός ανθρωπολόγου, του Μόργκαν, ο οποίος μελέτησε την εξέλιξη των ανθρώπινων σχέσεων, συνδέοντας την εξέλιξη του βασικού κοινωνικού κυττάρου, της οικογένειας, με την οργάνωση της παραγωγής. Παρότι από τότε έχουν γίνει πολλές και πιο εξελιγμένες μελέτες, οι βασικές παραδοχές του Μόργκαν και τα συμπεράσματα του Ένγκελς που στηρίχθηκαν σε αυτές δεν έχουν καταρριφθεί.
Ο Μόργκαν χώρισε την ανθρώπινη εξέλιξη σε 3 στάδια:
- Η «άγρια κατάσταση» : είναι η περίοδος που επικρατεί η ιδιοποίηση έτοιμων προϊόντων της φύσης. Τα τεχνητά προϊόντα του ανθρώπου είναι κυρίως βοηθητικά εργαλεία γι’ αυτή την ιδιοποίηση.
- Η «Βαρβαρότητα» : οι άνθρωποι ανακαλύπτουν τη γεωργία και την κτηνοτροφία και μαθαίνουν μεθόδους για να παράγουν φυσικά προϊόντα με την ανθρώπινη δράση.
- Ο «πολιτισμός» : οι άνθρωποι μαθαίνουν να επεξεργάζονται τα φυσικά προϊόντα, την καθαυτό βιομηχανία και την τέχνη.
Καθένα από τα στάδια αυτά, τα χώρισε σε κατώτερο, μεσαίο και ανώτερο στάδιο.
Τα στάδια της ανθρώπινης εξέλιξης, σύμφωνα με τη σκέψη και την εργασία του Μόργκαν είναι συνδεδεμένα με την εξέλιξη της παραγωγής.
Η οικογένεια είναι ένα δυναμικό και όχι σταθερό στοιχείο στην εξέλιξη του ανθρώπου. Εξελίσσεται καθώς η κοινωνία εξελίσσεται. Αντίθετα τα συστήματα συγγένειας είναι παθητικά, αλλάζουν μόνο σε μεγάλες χρονικές περιόδους. Οι αλλαγές στα συστήματα συγγένειας πραγματοποιούνται, όταν η οικογένεια έχει αλλάξει ριζικά. Με τον ίδιο «παθητικό» τρόπο και μεγαλύτερο χρόνο αλλαγής, αλλάζουν και οι απόψεις, οι συνήθειες και η ηθική σχετικά με τις ανθρώπινες σχέσεις και την ανθρώπινη συμπεριφορά.
Για παράδειγμα: Ο Μόργκαν, μελετώντας την Αμερικάνικη φυλή των Ιροκέζων, ενώ διαπίστωσε μια μορφή οικογένειας την οποία ονομάζει «ζευγαρωτή οικογένεια», στην οποία οι απόγονοι του ζευγαριού είναι γνωστοί και δεν υπάρχει αμφιβολία ποιοι είναι οι γονείς τους. Παρόλα αυτά, στη φυλή αυτή, ο άνδρας Ιροκέζος λέει παιδιά του και τα παιδιά των αδερφών του, λέει όμως ανίψια τα παιδιά των αδερφάδων του και η γυναίκα Ιροκέζαλέει παιδιά της και τα παιδιά των αδερφάδων της και ανίψια τα παιδιά των αδερφών της. Επίσης τα παιδιά δύο αδερφών λέγονται αδέρφια το ίδιο και τα παιδιά δύο αδερφάδων. Αυτό το σύστημα συγγένειας που δεν ανταποκρίνεται ακριβώς στην τρέχουσα μορφή οικογένειας, μαρτυρά την ύπαρξης μιας άλλης μορφής οικογένειας που υπήρξε στο παρελθόν και εξελίχθηκε.
Ενώ λοιπόν, σήμερα, μας παρουσιάζουν την πυρηνική οικογένεια ως πατροπαράδοτη, ντύνοντας τη με την αντίστοιχη ηθική ως τη φυσιολογική μορφή σχέσης του ανθρώπου, η μελέτη της ανθρώπινης ιστορίας μας δείχνει ότι τα πράγματα δεν ήταν πάντα έτσι. Οι άνθρωποι έζησαν για χιλιάδες χρόνια σε σχέσεις πολυγαμίας και τα παιδιά θεωρούνταν ότι ανήκουν σε όλους από κοινού. Η ανθρώπινη οικογένεια εμφανίζεται κάποια στιγμή,εξελίσσεται περνώντας από τη μία μορφή στην άλλη, ώσπου να διαλυθεί μέσα στη μονογαμία.
Πριν ακόμα εμφανιστεί η πρώτη μορφή οικογένειας στην ανθρώπινη κοινωνία, προηγήθηκε η «σεξουαλική ζωή χωρίς κανόνες». Αυτό σημαίνει ότι επιτρέπονταν ελεύθερα όλες οι σεξουαλικές σχέσεις, χωρίς περιορισμό και ανάμεσα σε αδερφό και αδερφή και ανάμεσα σε γονείς και παιδιά.
Η πρώτη μορφή οικογένειας, είναι ο «ομαδικός γάμος» που εμφανίζεται στην περίοδο της άγριας κατάστασης. Ολόκληρες ομάδες ανδρών και γυναικών «παντρεύονται» (μεταφορικά) η μία την άλλη. Εννοείται πως ηθικές αξίες, αρχές και συναισθήματα, όπως η ζήλεια ή η ηθική καταδίκη της αιμομιξίας δεν υφίστανται. Η οικογένεια αυτή είναι η βασική κοινωνική μονάδα με βάση την οποία οι άνθρωποιοργανώνουν την επιβίωσή τους.
Η εξέλιξη αυτής της οικογένειας είναι η «αιματοσυγγενική οικογένεια» όπου παπούδες και γιαγιάδες αποτελούν έναν κύκλο που ζευγαρώνουν μεταξύ τους, αλλά μπορεί να είναι και αδέρφια. Μαμάδες και μπαμπάδες αποτελούν έναν άλλο κύκλο που ζευγαρώνουν μεταξύ τους και μπορούν να είναι και αδέρφια. Τα παιδιά των μαμάδων και μπαμπάδων αποτελούν έναν 3ο κύκλο που μπορούν να είναι και αδέρφια και ζευγαρώνουν μεταξύ τους. Το ζευγάρωμα ανάμεσα στους κύκλους δεν επιτρέπεται. Δηλαδή οι διαφορετικές γενιές δε ζευγαρώνουν μεταξύ τους.
Εξέλιξη αυτής της οικογένειας είναι η «πουναλουανή οικογένεια». Σε αυτή την οικογένεια αποκλείονται οι σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ ομομήτριων αδερφών. Μάλλον αυτή η οικογένεια προκύπτει από το γεγονός ότι οι φυλές που περιόρισαν τα φαινόμενα αιμομιξίας εξελίσσονταν πιο γρήγορα.Ο περιορισμός του ζευγαρώματος ανάμεσα σε αδέρφια, προκαλεί διασπάσεις στις οικογένειες. Οι αδερφές μιας οικογένειας φεύγουν για να δημιουργήσουν τον πυρήνα μιας νέας οικογένειας και οι αδερφοί της οικογένειας φεύγουν για να δημιουργήσουν τον πυρήνα μιας άλλης. Η κάθε τέτοια οικογένεια, όπως και οι προηγούμενες στα εξελικτικά στάδια διατηρεί ένα κοινό κομμουνιστικό νοικοκυριό, όπου υπάρχει καταμερισμός εργασίας για την παραγωγή του προϊόντος και κατανάλωση από κοινού. Η οικογένεια είναι μια παραγωγική μονάδα.
Μαζί με αυτή την οικογένεια, εμφανίζεται και η έννοια του γένους. Η απαγόρευση σχέσεων ανάμεσα σε αδέρφια που επέβαλλε τις διασπάσεις των οικογενειών, όπου οι αδερφοί έφευγαν για να αποτελέσουν τον πυρήνα μιας άλλης οικογένειας. Σε αυτήν την ομαδική οικογένεια η καταγωγή αποδεικνύεται μόνο από την πλευρά της μητέρας. Κανείς δεν γνωρίζει ποιος είναι ο πατέρας των παιδιών και η καταγωγή αναγνωρίζεται μόνο από την πλευρά της μητέρας, δηλαδή από τη «μητρική γραμμή». Οι απόγονοι μιας «προμήτορος», που απαγορεύεται να παντρεύονται μεταξύ τους, δεν μπορούν να είναι η ίδια οικογένεια, αποτελούν όμως το «γένος».
Οι παραπάνω μορφές οικογένειας κράτησαν μέχρι τα μέσα της «βαρβαρότητας».
Η εξέλιξη της οικογένειας είναι γάμοι με όλο και μεγαλύτερο αποκλεισμό ζευγαρώματος ανάμεσα σε περισσότερες βαθμίδες συγγένειας. Η μορφή της οικογένειας που επικρατεί στο ανώτερο στάδιο της βαρβαρότητας είναι η ζευγαρωτή οικογένεια. Ο γάμος γίνεται ανάμεσα σε έναν άνδρα και μία γυναίκα. Η πολυγαμία και η απιστία είναι συχνό φαινόμενο, απαγορεύεται όμως για τη γυναίκα. Ο γάμος διαλύεται εύκολα και τα παιδιά ανήκουν αποκλειστικά στη γυναίκα. Ακόμα και με την καθιέρωση του ζευγαρωτού γάμου εξακολουθεί να υπάρχει το κομμουνιστικό νοικοκυριό. Η γυναίκα σε αυτή την περίοδο κατέχει θέση ελεύθερη και σεβαστή. Το χαρακτηριστικό όλων αυτών των περιόδων είναι ότι η ανθρώπινη παραγωγή είναι ικανή να καλύψει τις ανάγκες επιβίωσης των ανθρώπων. Παράγεται από τη προσωπική εργασία όλων των μελών του νοικοκυριού και μοιράζεται σύμφωνα με τις ανάγκες τους.
Με την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας, μεταλλουργίας, υφαντουργίας και γεωργίας τα πράγματα αλλάζουν. Η ανθρώπινη παραγωγή ξεπερνά σε ποσότητα τις ανάγκες για συντήρηση και συσσωρεύεται πλούτος. Εδώ εμφανίζεται για πρώτη φορά η ατομική ιδιοκτησία.
Σύμφωνα με τον καταμερισμό εργασίας ο άνδρας ήταν υπεύθυνος για την εξεύρεση της τροφής και την παραγωγή των μέσων που χρησιμοποιούσε για αυτό το σκοπό. Η γυναίκα ήταν υπεύθυνη για το οικιακό νοικοκυριό. Σε περίπτωση χωρισμού, ο καθένας από τους δύο έπαιρνε μαζί του τα μέσα αυτά που του αναλογούσαν.
Όσο ίσχυε η μητρική γραμμή, οι μόνοι γνωστοί συγγενείς ήταν αυτοί από την πλευρά της μητέρας. Όταν κάποιος πέθαινε, την ιδιοκτησία του κληρονομούσαν οι συγγενείς από τη μητέρα. Όμως τα παιδιά δεν ανήκαν στο ίδιο γένος με τον πατέρα, αλλά στο γένος της μητέρας τους. Όσο η παραγωγή ήταν μικρή, αυτά που κατείχε ο πατέρας ήταν ασήμαντα. Όταν όμως ο άνδρας άρχισε να έχει στην ιδιοκτησία του κοπάδια και κτήματα, ήταν σημαντικό να μπορούν να τον κληρονομούν τα παιδιά του. Η δημιουργία πλεονάσματος στην ανθρώπινη παραγωγή αποτελεί την αιτία ανατροπής του μητρικού δικαίου και επέβαλλε το πατρικό δίκαιο.
Η μονογαμική οικογένεια γεννιέται κατά το πέρασμα από τη μεσαία στην ανώτερη βαρβαρότητα, από τη ζευγαρωτή οικογένεια και βεβαίως επικρατεί στη περίοδο του πολιτισμού. Στη μονογαμική οικογένεια έχουμε κυριαρχία του άνδρα πάνω στη γυναίκα με ρητό σκοπό τη γέννηση των παιδιών και την αδιαφιλονίκητη πατρότητά τους, ώστε να μπορούν να γίνουν κληρονόμοι του. Ο γαμήλιος δεσμός δεν λύνεται εύκολα και συνήθως μόνο ο άνδρας έχει αυτό το δικαίωμα.
Στην πραγματικότητα, μονογαμία ισχύει μόνο για τις γυναίκες, αφού οι άνδρες έχουν δικαίωμα στην απιστία και την πολυγαμία, σε πολλές κοινωνίες θεσμοθετημένο κιόλας, (π.χ. ο Αγαμέμνωνας που γυρίζει από την Τροία με την Κασσάνδρα, δούλα προορισμένη για τη σεξουαλική του ικανοποίηση).
Ο μονογαμικός γάμος είναι η πρώτη μορφή γάμου που στηρίζεται σε οικονομικούς όρους. Μέχρι τώρα οι διάφοροι γάμοι αφορούσαν στις σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων Είναι πρώτη φορά στην ιστορία που ο γάμος έρχεται να καλύψει μια σύμβαση.
Έτσι ο μονογαμικός γάμος κάνει την εμφάνισή του μαζί με την ατομική ιδιοκτησία. Η μετάβαση από τη ζευγαρωτή οικογένεια στη μονογαμία, ακολουθεί τη μετάβαση από το κομμουνιστικό νοικοκυριό στην ατομική ιδιοκτησία, ακολουθεί την εμφάνιση των τάξεων.
Η ανατροπή της μητριαρχίας ήταν η κοσμοϊστορική ήττα του γυναικείου φύλου. Μονογαμική οικογένεια σημαίνει υποδούλωση του ενός φύλου στο άλλο. Έτσι η πρώτη ταξική αντίθεση που εμφανίζεται στην κοινωνία συμπίπτει με την ανάπτυξη του ανταγωνισμού μεταξύ άνδρα και γυναίκας. Η ταξική καταπίεση εμφανίζεται μαζί με την καταπίεση του ενός φύλου από το άλλο.
Δίπλα στη μονογαμία, για τη σεξουαλική ικανοποίηση των ανδρών, εμφανίζεται και ο εταιρισμός που στη συνέχεια εξελίσσεται στην πορνεία. Η εξέλιξή του έχει ποικίλες διαδρομές στους διάφορους λαούς, όμως εμφανίζεται και εξελίσσεται ταυτόχρονα με το μονογαμικό γάμο. Αυτό δημιουργεί μια επιπλέον αντίθεση εντός του γάμου, την παραμελημένη σύζυγο. Το αποτέλεσμα είναι η εμφάνιση του μόνιμου εραστή και η μοιχεία, η οποία απαγορεύεται και τιμωρείται σκληρά, όμως ποτέ δεν γίνεται εφικτό να ξεριζωθεί. Η μοιχεία απειλεί την ουσία της μονογαμικής οικογένειας αφού θέτει σε αμφισβήτηση την πατρότητα, άρα και την κληρονομιά. Αυτό, τουλάχιστον νομικά, επιλύεται θεωρώντας πατέρα το σύζυγο για κάθε παιδί που συλλαμβάνεται εντός γάμου.
Ένα ακόμα κομμάτι της ανθρώπινης συμπεριφοράς που εμφανίζεται μαζί με τη μονογαμία είναι ο σεξουαλικός έρωτας, έτσι όπως τον γνωρίζουμε σήμερα. Το πάθος ανάμεσα σε έναν άνδρα και μία γυναίκα ως ανώτερη μορφή του γενετήσιου ενστίκτου. Οι μαρτυρίες που έχουμε από πηγές όπως η λογοτεχνία, δεν μας δείχνουν ότι αυτός αναπτύχθηκε μεταξύ συζύγων. Αντιθέτως, ο μονογαμικός γάμος στον οποίο υπήρχε υποταγή της γυναίκας στο άνδρα δεν ευνοούσε κάτι τέτοιο. Οι γνωστότερες ερωτικές ιστορίες, είναι ιστορίες απαγορευμένων ερωτικών ζευγαριών που εξελίσσονταν κρυφά αφού οι γονείς είχαν επιλέξει γι’ αυτούς άλλους συζύγους κι ο γάμος πρωτίστως αποτελούσε σύμβαση. Στις ιπποτικές ρομαντικές ιστορίες, οι μεγάλοι έρωτες είναι ιστορίες μοιχείας, όπου ο ιππότης επισκέφτεται κρυφά την αγαπημένη του, σύζυγο ενός άλλου άνδρα. Οι κορυφώσεις σε αυτές τις ιστορίες είναι οι στιγμές του αποχωρισμού. Στις κατώτερες τάξεις, υπήρχε μάλλον μεγαλύτερη ελευθερία επιλογής συντρόφου, καθώς το αντικείμενο της σύμβασης δεν ήταν ιδιαίτερης αξίας. Οι ερωτικές ιστορίες από την αρχαία Ελλάδα π.χ. είναι συχνά βουκολικές.
Στην αυγή του καπιταλισμού (19ος αιώνας) ο γάμος εξακολουθεί να είναι σύμβαση. Όπως και στους υπόλοιπους τομείς, τυπικά είναι ένα συμβόλαιο ανάμεσα σε δύο ανθρώπους οι οποίοι συμβάλλονται ελεύθερα και ισότιμα. Στην πράξη όμως το συμβόλαιο αυτό εξυπηρετεί ακριβώς την ίδια αναγκαιότητα, δηλαδή την κληρονομιά της περιουσίας του πατέρα. Αυτό συντηρεί και αναπαράγει όλες τις κοινωνικές συμβάσεις και τους ηθικούς κανόνες και συνήθειες που καθορίζουν τη συμπεριφορά των ανθρώπων και την καθημερινότητά τους. Στις πρωτόγονες κομμουνιστικές κοινωνίες η συντήρηση του νοικοκυριού και η ανατροφή των παιδιών ήταν απλώς τμήμα του καταμερισμού εργασίας. Οι άντρες έφερναν στο νοικοκυριό την τροφή και οι γυναίκες φρόντιζαν για την ανατροφή των παιδιών. Ακριβώς όμως, επειδή η ιδιοκτησία του νοικοκυριού, που ήταν η μονάδα παραγωγής, ήταν κοινή, όλες αυτές οι δουλειές ήταν κοινωνικό έργο που αμειβόταν αντίστοιχα, με την κατανομή του προϊόντος σε όλα τα μέλη ισότιμα.
Στον καπιταλισμό, το μερίδιο της γυναίκας στην παραγωγή, δηλαδή το νοικοκυριό και η ανατροφή των παιδιών, δεν θεωρείται κοινωνικό έργο και δεν αμείβεται.Αυτή είναι η βάση της καταπίεσης της γυναίκας.
Ο Ένγκελς παρατηρώντας τις πρώτες βιομηχανικές κοινωνίες, όπου η ραγδαία ανάπτυξη της βιομηχανίας έβαλε και τις γυναίκες στην παραγωγή, οδηγήθηκε στο εσφαλμένο συμπέρασμα ότι αυτό θα οδηγήσει στο τέλος της μονογαμικής οικογένειας, για την εργατική τάξη, αφού η γυναίκα θα είχε την οικονομική ανεξαρτησία που θα της επέτρεπε να αποχωρεί από το γάμο όποτε το επιθυμούσε. Θεωρούσε δε, ότι η βαναυσότητα που παρατηρούνταν συχνά στις σχέσεις μεταξύ των συζύγων, ήταν κατάλοιπο μιας προηγούμενης εποχής που με αργότερους ρυθμούς, όπως όλες οι συνήθειες θα εξαλειφόταν ακολουθώντας την εξαφάνιση της μονογαμικής οικογένειας.
Αυτό όμως δεν έγινε. Στα πρώιμα στάδια του καπιταλισμού υπήρξε υπερεκμετάλευση της διαθέσιμης εργατικής δύναμης, με εξαντλητικά ωράρια για άνδρες και γυναίκες, αυτό όμως οδήγησε σε πρόβλημα αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης. Οι άνθρωποι αρρώσταιναν και ζούσαν σε άθλιες συνθήκες υγιεινής καθώς κανείς δε υπήρχε κανείς να φροντίζει για την καθαριότητα και το νοικοκυριό, ενώ ήταν αδύνατον να αναθρέψουν τα παιδιά τους. Με τον καιρό το κεφάλαιο αναζήτησε λύσεις εξισορρόπησης αυτού του προβλήματος, χωρίς όμως να υπάρχει πρόθεση να επωμιστεί ο καπιταλιστής το κόστος της αναπαραγωγής. Έτσι το σύστημα οδήγησε τη γυναίκα και πάλι στα καθήκοντα του νοικοκυριού και της ανατροφής, χωρίς αμοιβή για την εργασία αυτή, γεννώντας, συντηρώντας και αναπαράγοντας τις αντίστοιχες ηθικές αρχές και αντιλήψεις (πχ «η γυναίκα είναι για να κάνει δουλειές και να μεγαλώνει παιδιά»). Αυτό οδήγησε ένα μεγάλο κομμάτι γυναικών εκτός παραγωγήςαλλά και τις γυναίκες που εργάζονται σε διπλή καταπίεση.
Στις μέρες μας και πάλι πολλά από τα χαρακτηριστικά της οικογένειας που αναφέραμε έχουν αλλάξει. Όμως όσο θα ζούμε σε μια κοινωνία όπου η γέννηση των παιδιών, η ανατροφή τους και το νοικοκυριό δεν θεωρούνται κοινωνικό έργο και δεν πληρώνονται, η βάση της γυναικείας καταπίεσης θα υπάρχει και θα αναπαράγεται μαζί με τις ηθικές αρχές και τις συνήθειες που την ακολουθούν.
Στις μέρες μας, ιδιαίτερα στις δυτικές κοινωνίες οι γυναίκες εργάζονται. Πολλές γυναίκες κατέχουν υψηλές θέσεις στην παραγωγή, στη Διοίκηση στην πολιτική. Υπάρχουν σήμερα γυναίκες που ηγούνται πολυεθνικών ή ακόμα και κρατών. Μήπως σημαίνει αυτό το τέλος της γυναικείας καταπίεσης;
Οι στατιστικές μας δείχνουν το ακριβώς αντίθετο. Κατά μέσο όρο οι γυναίκες αμείβονται με μικρότερους μισθούς σε σχέση με τους άνδρες. Η πρώτη αιτία θανάτου γυναικών παγκοσμίως είναι η βία. Το trafficking είναι μια τεράστια επιχείρηση εκμετάλλευσης κυρίως του γυναικείου σώματος απλωμένη σε όλες τις χώρες του κόσμου. Τα ΜΜΕ και η διαφήμιση χρησιμοποιούν το γυναικείο σώμα ως προϊόν, παράγοντας και αναπαράγοντας έμφυλαστερεότυπα.
Σήμερα υπάρχουν γυναίκες που έχουν εξασφαλίσει οικονομική ανεξαρτησία ή που έχουν συντρόφους με τους οποίους μοιράζονται την ανατροφή των παιδιών ή τη συντήρηση του νοικοκυριού. Υπάρχουν ακόμη γυναίκες που έχουν έναν κύκλο ανθρώπων με προοδευτικές ιδέες, συμμετέχουν στα κινήματα ή στην Αριστερά. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι αυτές οι γυναίκες δεν βιώνουν (ή βιώνουν πολύ λιγότερο) στην καθημερινότητά τους την καταπίεση. Όμως δεν παύουν να ζουν σε έναν κόσμο που δεν λειτουργεί έτσι. Η εκπαίδευση, η ενημέρωση, η διπλανή οικογένεια, ο τρόπος που μεγαλώνει ο μέσος όρος της κοινωνίας τα παιδιά του, εξακολουθούν να αναπαράγουν τις ιδέες και τις συνήθειες που εδράζονται στα κλασικά έμφυλα στερεότυπα.
Η καταπίεση των ΛΟΑΤΚΙΑ+
Για την καταπίεση των ομοφυλοφύλων και των ΛΟΑΤΚΙΑ+ ανθρώπων δεν έχουμε αναφορές από τους Μάρξ και Ένγκελς. Στην παράδοσή μας υπάρχει η πολιτική των μπολσεβίκων που μετά τη νίκη της Οκτωβριανής επανάστασης αποποινικοποίησαν την ομοφυλοφιλία και σταμάτησαν τις διώξεις των ομοφυλόφιλων, που όπως πολλές άλλες κατακτήσεις ανέτρεψε η αντεπανάσταση του Σταλινισμού.
Η καταπίεση των ΛΟΑΤΚΙΑ+ ανθρώπων έχει την ίδια ρίζα με την γυναικεία καταπίεση στον Καπιταλισμό, και συνδέεται με την κεντρικότητα της πυρηνικής οικογένειας, η οποία αποτελεί για το σημερινό σύστηματο μέσο αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης χωρίς κόστος για τον καπιταλιστή και με ελάχιστο κόστος και φροντίδα για το κοινωνικό κράτος. Η ανάγκη αναπαραγωγής της πυρηνικής οικογένειας είναι αυτή που παράγει τα πρότυπα, τα στερεότυπα για τον προσδιορισμό του φύλου και τη σεξουαλική συμπεριφορά των ανθρώπων.
Η ομοφυλοφιλία ως σεξουαλική έκφραση συναντιέται από αρχαιοτάτων χρόνων και θεωρούνταν φυσιολογική πλευρά της ανθρώπινης σεξουαλικότητας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η αρχαία Αθήνα. Περιγραφές ομοφυλοφυλικών σχέσεων επίσης βρίσκουμε στις εξιστορήσεις στρατιωτικών εκστρατειών ως πτυχές των σχέσεων που αναπτύσσονταν ανάμεσα στους στρατιώτες, το ίδιο φυσιολογικές με αυτές της φιλίας και της συντροφικότητας.
Ωστόσο, η ΛΟΑΤΚΙΑ+ ταυτότητα, έτσι όπως την ξέρουμε σήμερα, δεν υπήρχε από πάντα. Αυτό που αποκαλούμε για παράδειγμα «ομοφυλοφιλία» δεν θεωρούνταν ένα ενιαίο σύνολο συμπεριφορών ή και χαρακτηριστικών που προσδιόριζε με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους, στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες.
Οι σύγχρονες βιομηχανικές κοινωνίες έδωσαν τη δυνατότητα σε άνδρες και γυναίκες να αναγνωρίσουν τους εαυτούς τους ως γκέι και λεσβίες. Ο καπιταλισμός είναι εκείνος που εξασφάλισε την υλική δυνατότητα στους ανθρώπους, για πρώτη φορά να έχουν προσωπική ζωή βασισμένη στην προσωπική επιθυμία. Είναι διαφορετικό να εντοπίζουμε ότι σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου υπάρχουν από τότε που υπάρχει ο άνθρωπος και διαφορετικό να μιλάμε για ομοφυλοφιλική ταυτότητα. Ο καπιταλισμός είναι αυτός που έδωσε τον κοινωνικό χώρο για να αναπτυχθεί η ομοφυλοφιλική (και όχι μόνο) ταυτότητα όπως και τη δυνατότητα στους ανθρώπους να αμφισβητήσουν τον παραδοσιακό τρόπο προσδιορισμού του φύλου και να μιλούμε σήμερα για «κοινωνικό φύλο» ή για το δικαίωμα προσδιορισμού του φύλου σε κάθε άνθρωπο.
Όμως η ομοφυλόφιλη συμπεριφορά ή η τρανς ταυτότητα αποτελούν κίνδυνο για την πυρηνική οικογένεια. Συνιστούν πρόκληση απέναντι στην ιδεολογική κανονικότητα που την υποστηρίζει, που την αναπαράγει. Είναι βόμβα στα θεμέλια των έμφυλων στερεότυπων αυτής της κοινωνίας.
Γι αυτό στον καπιταλισμό η ομοφυλοφιλία διώχθηκε νομικά, ηθικά και κοινωνικά όσο καμία άλλη ομάδα και οι ομοφυλόφιλοι, οι τρανς και γενικότερα τα ΛΟΑΤΚΙΑ+ άτομα αντιμετωπίζουν τόσο τη στέρηση δικαιωμάτων που για τους υπόλοιπους είναι αυτονόητα, όπως ο αυτοπροσδιορισμός και ο προσδιορισμός της ταυτότητας, η έκφραση, όσο και διώξεις, κακοποίηση, βασανισμούς και δολοφονίες. Στα μάτια των υπερασπιστών της «ηθικής» (μιας ηθικής που πηγάζει από την «αυταπόδεικτη» αποδοχή της πυρηνικής οικογένειας ως μοναδική φυσιολογική σχέση που μπορούν να έχουν οι άνθρωποι), η ίδια η ύπαρξη αυτών των ανθρώπων αποτελεί προσβολή απέναντί τους.
Για τους μαρξιστές όμως η σεξουαλικότητα αποτελεί ένα καθαρά προσωπικό ζήτημα που δεν μπορεί να υπόκειται ούτε σε νομικούς ούτε σε υλικούς περιορισμούς. Πρέπει να αναγνωρίζεται πλήρως το δικαίωμα στον ατομικό προσδιορισμό και στη σεξουαλική προτίμηση αλλά και η ελευθερία έκφρασης ως προς τη σεξουαλική συμπεριφορά, την εμφάνιση και τις ερωτικές προτιμήσεις. Για μας υπάρχει ένα και μοναδικό ανθρώπινο ον, με πολλαπλότητα σεξουαλικής έκφρασης, η οποία ανάλογα με τον τρόπο που είναι οργανωμένη η κοινωνία μπορεί να απελευθερώνεται ή να καταπιέζεται.
Εμείς παλεύουμε για μία κοινωνία που θα εξασφαλίζει εκείνους τους οικονομικούς και κοινωνικούς όρους και προϋποθέσεις, που θα επιτρέπουν στους ανθρώπους να αυτοπροσδιορίζονται να λειτουργούν σεξουαλικά και να εκφράζονται ανεξάρτητα από οικονομικές ανάγκες και συμβάσεις. Το πως θα το κάνουν και τι είδους σχέσεις θα επικρατήσουν τότε, είναι δική τους υπόθεση, όπως πολύ όμορφα έγραψε ο Ένγκελς στην καταγωγή της οικογένειας:«αυτό που μπορούμε σήμερα να υποθέσουμε για τη ρύθμιση των σεξουαλικών σχέσεων, ύστερα από το σάρωμα της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, έχει κυρίως αρνητικό χαρακτήρα, περιορίζεται συνήθως σε ότι πρόκειται να λείψει. Τι όμως θα προστεθεί; Αυτό θα κριθεί όταν αντρωθεί (σ.σ. ορθότερος και λιγότερο έμφυλος θα ήταν ο όρος «διαμορφωθεί»!) μια νέα γενιά, μια γενιά από άντρες που ποτέ στη ζωή τους δεν θαχουν βρεθεί στην ανάγκη να αγοράσουν με λεφτά ή με άλλα κοινωνικά μέσα το δόσιμο μιας γυναίκας, και μια γενιά από γυναίκες, που ποτέ δεν θα έχουν βρεθεί στην ανάγκη να δοθούν σε έναν άντρα για κανέναν άλλο λόγο εκτός από την αληθινή αγάπη, ούτε ν’ αρνηθούν το δόσιμο στον αγαπημένο τους από το φόβο μπρος στις οικονομικές συνέπειες. Όταν θα υπάρχουν αυτοί οι άνθρωποι, θα γράφουν στα παλιά τους τα παπούτσια αυτά που πιστεύουμε σήμερα ότι θα πρέπει να κάνουν. Θα φτιάξουν τη δικιά τους ζωή και τη δική τους αντίστοιχη κοινή γνώμη για τις πράξεις τους καθενός– τελεία και παύλα.»
Δυστυχώς τη Μαρξιστική προσέγγιση, αλλά και την παράδοση των μπολσεβίκων που έκαναν ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις τόσο για τα θέματα της γυναικείας καταπίεσης όσο και για τα θέματα της καταπίεσης των ομοφυλόφιλων, έχει σκεπάσει και συκοφαντήσει η σταλινική περίοδος και οι πρακτικές που εφαρμόστηκαν στις λεγόμενες χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού. Ακόμα … «πιο δυστυχώς», η επιρροή του σταλινισμού που κρατάει μέχρι τις μέρες έχει επηρεάσει τις απόψεις πολλών οργανώσεων και κομμάτων της Αριστεράς. Πολλές φορές η Αριστερά, στάθηκε πιο συντηρητική ακόμα και από φιλελεύθερους μεταρρυθμιστές σε αυτά τα θέματα, ιδιαιτέρως στις διεκδικήσεις του ΛΟΑΤ κινήματος. Δεν ανήκουμε σε αυτή την παράδοση.
Το φεμινιστικό και ΛΟΑΤΚΙΑ+ κίνημα
Η ιστορία του φεμινιστικού κινήματος, αλλά και οι αγώνες των ομοφυλόφιλωνκαι γενικά των ΛΟΑΤΚΙΑ+, έχουν πλέον μακριά παράδοση. Παρότι γυναικείοι αγώνες και συλλογικότητες υπήρχαν από την αρχή σχεδόν του καπιταλισμού, η μεγάλη έκρηξη του φεμινιστικού κινήματος αλλά και του κινήματος απελευθέρωσης των ομοφυλόφιλων έγινε με το κίνημα του Μάη ‘ 68 και την αντανάκλαση του σε όλο το Δυτικό κόσμο. Είναι μια εποχή που αμφισβητούνται ευρέως θεμελιώδεις αρχές και αξίες του καπιταλιστικού κόσμου και αποτελεί τη μήτρα για κινήματα, ιδέες, συλλογικότητες, κόμματα και οργανώσεις που σε μεγάλο βαθμό συνεχίζουν να υπάρχουν μέχρι σήμερα.
Για το ΛΟΑΤ κίνημα, είναι το 1969 που γίνεται η εξέγερση του Στόνγουολ, εξέγερση που η ΛΟΑΤΚΙΑ+ κοινότητα θυμάται κάθε χρόνο από τότε, στις περισσότερες χώρες και πόλεις του κόσμου με τις «πορείες υπερηφάνειας», τα γνωστά pride, με όποια μορφή έχουν πάρει μέχρι σήμερα.
Μετά την υποχώρηση αυτού του μεγάλου διεθνούς επαναστατικού κύματος που αμφισβήτησε την ίδια την ταξική καπιταλιστική κοινωνία, αναπτυχθήκαν και επηρέασαν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό διάφορες θεωρίες και απόψεις, όπως απόψεις που θεωρούν την πατριαρχία πηγή της γυναικείας καταπίεσης που υπάρχει ανεξάρτητα από το κοινωνικό σύστημα και την καταπίεση που παράγει, στο φεμινιστικό κίνημα ή η θεωρία της πολιτικής ταυτοτήτων και η κουίρ θεωρία στο χώρο των ΛΟΑΤΚΙΑ+. Αυτές οι προσεγγίσεις δεν εντοπίζουν την πηγή του προβλήματος αλλά ούτε και τη λύση του στην ταξική οργάνωση αυτής της κοινωνίας, αλλά σε δευτερεύοντα παράγωγά της, όπως η πατριαρχία και οι αντιλήψεις που έχουν οι άντρες ή οι ιδεολογίες που κουβαλάνε τα στρέιτ άτομα, ο σεξιστικός, κακοποιητικός λόγος που από μόνος του παράγει καταπίεση κλπ. Πολύ συχνά η υιοθέτηση αυτών των αντιλήψεων οδηγεί τα κινήματα και τις συλλογικότητες σε αυτοπεριθωριοποίηση και απομόνωση από τα υπόλοιπα κομμάτια της κοινωνίας που αγωνίζονται ενάντια στη δικιά τους εκμετάλλευση και καταπίεση.
Η επαναστατική Αριστερά με βάση την ανάλυση που προηγήθηκε, εντοπίζει τη ρίζα της καταπίεσης των γυναικών (που στα χρόνια της οικονομικής κρίσης οξύνθηκε) και των ΛΟΑΤΚΙΑ+ στην ταξική οργάνωση της κοινωνίας, δηλαδή σήμερα στον καπιταλισμό. Ο καπιταλισμός είναι που εκμεταλλεύεται τη δωρεάν αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης στα πλαίσια της σημερινής πυρηνικής οικογένειας και έχει υλικό συμφέρον να διαιωνίζει την ανισότητα των φύλων και την έμφυλη και σεξουαλική καταπίεση ιδεολογικά και στην πράξη. Ιδιαίτερα σε εποχές που το κοινωνικό κράτος καταρρέει οι γυναίκες σηκώνουν το μεγαλύτερο βάρος ενώ οι δίκαιες θετικές ρυθμίσεις υπέρ τους ανατρέπονται (προστασία μητρότητας, συνταξιοδότηση σε μικρότερη ηλικία, σύνταξη χηρείας κλπ), όταν οι μισθοί και τα εργασιακά δικαιώματα πετσοκόβονται οι γυναίκες είναι τα πρώτα θύματα της φτώχειας και των ελαστικών σχέσεων εργασίας, όπως έγινε στην Ελλάδα πρόσφατα. Στην πραγματικότητα, αυτή την ανισότητα φροντίζει να νομιμοποιεί και να διαιωνίζει η σεξιστική ιδεολογία, που αναπαράγεται συνειδητά από όλους τους μηχανισμούς της εξουσίας. Στην εποχή μας λοιπόν, κάθε άλλο παρά έχει εκλείψει η γυναικεία καταπίεση. Όσον αφορά τους ΛΟΑΤΚΙΑ+, ναι μεν υπάρχει μεγαλύτερη αναγνώριση των δικαιωμάτων τους από ένα τμήμα της κοινωνίας κι ένα «πεφωτισμένο» τμήμα της αστικής τάξης απ’ ότι παλιότερα, ωστόσο η καταπίεσή τους κάθε άλλο παρά έχει εκλείψει. Στη δουλειά, στην οικογένεια, στο σχολείο, στην κοινωνία συνεχίζουν να αντιμετωπίζονται ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας, πολύ περισσότερο αν τολμήσουν και το δηλώσουν δημόσια. Παράλληλα με την ενίσχυση των συντηρητικών ιδεών και την άνοδο της Ακροδεξιάς (όπως συμβαίνει σχεδόν σε όλη την Ευρώπη, ιδιαίτερα στο έδαφος της υποχώρησης των εργατικών-κοινωνικών αγώνων, της ενσωμάτωσης και απαξίωσης της ρεφορμιστικής Αριστεράς, της αδυναμίας και ανυποληψίας της επαναστατικής Αριστεράς) αντιμετωπίζουν την κλιμάκωση των ρατσιστικών και φασιστικών επιθέσεων απέναντί τους.
Και παράλληλα, η γυναικεία και σεξουαλική καταπίεση δεν μπορεί να καταπολεμηθεί μόνο από τις γυναίκες ή μόνο τους ΛΟΑΤΚΙΑ+, όπως ισχυρίζονται τμήματα της αυτονομίας ή θεωρητικοί της «πολιτικής ταυτοτήτων». Η καταπίεση σχετίζεται, όπως εξηγήσαμε, με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και ο σεξισμός ή η ομοφοβία που αναπαράγει ο καπιταλισμός είναι επιπλέον μέσα διάσπασης της εργατικής τάξης, άρα μέσα ενίσχυσης της καταπίεσής τους ως τμήματα της εργατικής τάξης.
Στην αντίθετη κατεύθυνση πρέπει να είναι οι δικές μας επιδιώξεις. Πρέπει συνειδητά να καλλιεργούμε την κοινή πάλη όλων των καταπιεσμένων ενάντια στον καπιταλισμό, να εκπαιδεύουμε τους εργάτες και τις εργάτριες απέναντι στον σεξισμό ή την ομοφοβία και να προσανατολίζουμε το φεμινιστικό και ΛΟΑΤΚΙΑ+ κίνημα μπολιάζοντας το εργατικό κίνημα και στο πλευρό του εργατικού κινήματος.
Ο καπιταλισμός είναι αυτός που γεννά και συντηρεί την καταπίεση και την εκμετάλλευση, άρα με αυτό το σύστημα πρέπει να ξεμπερδέψουμε και από τα δυο. Η εργατική τάξη είναι αυτή που μπορεί να ανατρέψει το κεφάλαιο με επανάσταση και να εγκαθιδρύσει, χάρη στη συλλογικότητα και τη θέση της στα μέσα παραγωγής, μια κοινωνία χωρίς αφεντικά, όπου τον πλούτο θα καρπώνονται ισότιμα οι παραγωγοί του. Με αυτόν τον τρόπο θα εξαλειφθεί η ταξική ρίζα της καταπίεσης, ενώ όλοι οι εργαζόμενοι και εργαζόμενες θα έχουν συνεισφέρει στην ανατροπή του παλιού και στην έλευση του νέου κόσμου που θα λειτουργεί για τις δικές τους ανάγκες. Συνεπώς θα έχουν μπει και οι βάσεις για τον ξεριζωμό των αντιδραστικών αστικών ιδεολογημάτων που στόχο έχουν να διαιρούν την εργατική τάξη, από τα μυαλά των ανθρώπων. Υπάρχει μια αμφίδρομη σχέση: Ένας κόσμος σοσιαλιστικός δεν μπορεί να γίνει πραγματικότητα χωρίς τη γυναικεία απελευθέρωση, καθώς οι γυναίκες αποτελούν το μισό της εργατικής τάξης. Ούτε και χωρίς την απελευθέρωση των ΛΟΑΤΚΙΑ+, που αποτελούν επίσης σημαντικό τμήμα των εργαζόμενων τάξεων. Αλλά ισχύει και το αντίστροφο: στον καπιταλισμό πραγματική απελευθέρωση και ίσα δικαιώματα των γυναικών ή των ΛΟΑΤΚΙΑ+ δεν πρόκειται να υπάρξει.
Υποβολή απάντησης