Hip Hop και επανάσταση

του Μάριου Αυγουστάτου

«Πιστεύω ότι οι άνθρωποι πρέπει να έχουν δηµοκρατικό έλεγχο στα κέρδη που παράγουν. ∆εν είναι πραγµατική δηµοκρατία µέχρι να το αποκτήσουµε αυτό. Και ο σαφής και απλός ορισµός του κοµµουνισµού είναι ότι οι άνθρωποι έχουν δηµοκρατικό έλεγχο στα κέρδη που δηµιουργούν».

Boots Riley – the Coup

Από τα τέλη των 80’s, που ξεκίνησε να γίνεται mainstream το hip-hop και όσο εµπορευµατοποιούνταν, εξελίχθηκε σε έναν ακόµη κρίκο στην αλυσίδα της µουσικής βιοµηχανίας. Πολλές από τις γνωστές προσωπικότητες του χώρου έχουν εντονότατο το “απολιτίκ” lifestyle και βεβαίως πολύ µισογυνισµό και σεξισµό. Αλλά υπήρχε και υπάρχει µια παράλληλη επαναστατική παράδοση σε τελείως άλλη κατεύθυνση. ∆εν είναι καθόλου τυχαίο ότι αποτελεί το κύριο soundtrack των νέων ανθρώπων, µιας γενιάς που έχει λοιδωρηθεί όσο λίγες. Μια γενιά που έδωσε ηχηρή απάντηση σε αυτό δίνοντας µαζικό και δυναµικό παρών στις κινητοποιήσεις του τελευταίου διαστήµατος…

Το θέµα σαφώς και είναι τεράστιο αλλά θα επιχειρήσουµε σε αυτό το κείµενο µια προσέγγιση, επικεντρώνοντας -κυρίως- στη γενέτειρα του τις ΗΠΑ, από τις απαρχές του φαινοµένου στο φλεγόµενο Μπρονξ ως σήµερα. Σε κάποιο επόµενο άρθρο θα επιχειρήσουµε να προσεγγίσουµε τη ντόπια σκηνή, που έχει και ιστορία και παρόν και -ενδεχοµένως- µέλλον.

Είναι συνηθισµένο να θεωρούµε τον µαρξισµό και το hip-hop ως δύο οντότητες όχι και τόσο σχετικές. Όµως το hip-hop είναι ξεκάθαρα κάτι πολύ περισσότερο από µουσική, χρησιµεύει επίσης ως όχηµα και για την πολιτική («το µαύρο CNN», όπως το αποκάλεσε κάποτε ο Chuck D των Public Enemy) παρόλο οι επαναστατικές ιδέες δεν είναι πάντα στο επίκεντρο.

Από το Μπρονξ ως τα lifestyle 90s

Το hip-hop γεννήθηκε µέσα στη φωτιά του Μπρονξ τη δεκαετία του 1970 ως µια πολιτιστική ζύµωση µεταξύ νέων Μαύρων, Λατίνων και όχι µόνο, µε πάρτι – συγκεντρώσεις της κοινότητας που περιλάµβαναν DJ που έπαιζαν soul και funk µουσική. Ως κουλτούρα, το hip-hop βασίζεται σε τέσσερις βασικούς πυλώνες: DJing, rap (ονοµάζεται επίσης MCing), breakdancing και graffiti. DJ όπως οι DJ Kool Herc, Grand Wizzard Theodore, Grandmaster Flash και Afrika Bambaataa άρχισαν να πειραµατίζονται µε διαφορετικές τεχνικές «breakbeats», κάνοντας scratching, freestyle και αυτοσχέδια φωνητικά βασισµένα στο Τζαµαϊκανό «toasting».

Μια νεανική κουλτούρα που ήταν αρχικά µη «εµπορεύσιµη». Αυτά τα παιδιά άλλαξαν πραγµατικά τον κόσµο (της µουσικής βιοµηχανίας τουλάχιστον): στο διάβα των δεκαετιών έγινε το είδος µε τα µεγαλύτερα κέρδη στον πλανήτη.

Η εποχή του lifestyle των τελών της δεκαετίας του 1990 συνετέλεσε στην εµπορευµατοποίηση. Οι πιο δηµοφιλείς καλλιτέχνες εστίασαν λιγότερο στα κοινωνικά ζητήµατα που ήταν κυρίαρχα µέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990, και περισσότερο στην υπερβολή, το (εύκολο) χρήµα και την επίδειξη…

Το χιπ χοπ παρουσιάζεται ως (άλλη µία) απόδειξη του καπιταλιστικού αφηγήµατος ότι «καθένας µπορεί να ανελιχθεί στην κοινωνία µέσω σκληρής δουλειάς ή της έξυπνης επιχειρηµατικότητας»: οι κορυφαίοι σταρ του ήταν νέα παιδιά που κατά µεγάλη πλειοψηφία προέρχονται από ακραία φτωχά στρώµατα. Μια χούφτα παιδιά που ξεκίνησαν από το πουθενά είναι πλέον ανάµεσα στους πλουσιότερους: το 2019, ο Jay-Z έγινε ο πρώτος δισεκατοµµυριούχος rapperⁱ. Υπάρχει µέχρι και µια οικονοµική µελέτη για την κερδοφορία του που γράφτηκε στο… Forbesⁱⁱ.

Το χρήµα αυτή την περίοδο δεν ενθαρρύνεθηκε απλώς, αλλά αποθεώθηκε. Αυτή η διαπλοκή της τέχνης µε τις µεγάλες επιχειρήσεις έβαλε εµπόδια στους ανθρώπους που θέλουν να κάνουν πολιτικά ριζοσπαστική µουσική. Αναπόφευκτα, οι περισσότεροι ανερχόµενοι πλέον ράπερ επιδίωξαν να ανελιχθούν µε εµπορικούς όρους.

Ακόµα κι έτσι, είναι αξιοσηµείωτο το γεγονός ότι ήταν τόσο σπάνια πρόσφορο το έδαφος για πολιτική σκέψη. Παρόλο που είναι πολύ έντονη η παρουσία των Μαύρων Πάνθηρων στα µηνύµατα του black powerⁱⁱⁱ, της µεγαλύτερης µαύρης αµερικανικής επαναστατικής οργάνωσης που στηρίχθηκε στη µαρξιστική-λενινιστική θεωρία που οι ράπερ αγγίζουν αλλά λίγες φορές πάνε παραπέρα. Το χιπ-χοπ κατά πλειοψηφία είναι στα αριστερά της κυρίαρχης πολιτικής. Ακόµα και κορυφαίες φιγούρες του hip-hop κάποιες φορές µιλούν για την επανάσταση.

Ο Tupac

Κάποιοι ράπερ είναι ήρωες-σύµβολα των καταπιεσµένων, µε προεξέχοντα τον Tupac Shakur. Η εικόνα του συνυπάρχει µε τον Τσε Γκεβάρα, λατρεύεται στους τοίχους των νέων, άµεσα αναγνωρίσιµη ακόµη και σε ανθρώπους που δεν γνωρίζουν καν τραγούδια του.

Ο Shakur συνδέθηκε µε την εξέγερση. Η µητέρα του Afeni Shakur^iv, ήταν µία από τους 21 ακτιβιστές των Μαύρων Πανθήρων που συνελήφθησαν και κατηγορήθηκαν για βοµβιστικές επιθέσεις σε αστυνοµικά τµήµατα και άλλα δηµόσια κτήρια στη Νέα Υόρκηv. Ο ίδιος ο Tupac υπήρξε µέλος της Young Communist Leaguevi. Αλλά η πολιτική αντίληψή του οδηγήθηκε λιγότερο από µαρξιστικές θεωρίες σχετικά µε το πώς θα αλλάξουµε τον κόσµο και περισσότερο από τα προσωπικά του βιώµατα.

Οργισµένος και πάντα εύγλωττος, ο Pac τάχθηκε ενάντια στο σύστηµα. Είχε ένα ιδιαίτερο µίσος για τον αµερικανικό ιµπεριαλισµό, δηλώνοντας ότι ήταν η πιο αιµατηρή µορφή βία πολύ χειρότερη από τη βία των «συµµοριών»: «Κάποιος πυροβολεί µέλος της οικογένειάς σου, οπότε φυσικά ανταποδίδεις, ξέρεις τι εννοώ; Το ίδιο κάνουν και οι ΗΠΑ, µόνο που κανείς δεν πυροβόλησε καν τα µέλη της οικογένειάς τους. Βλέπουν κάποιον να βοµβαρδίζει ένα σχολείο και όλοι αυτοί οι άνθρωποι σκοτώνονται, έτσι οι Ηνωµένες Πολιτείες λένε ωχ, αυτό είναι µπερδεµένο, πρέπει να πάµε να τους δείξουµε ποιος είναι ο πραγµατικός δολοφόνος.»^vii

Ήταν ταγµένος ενάντια στις ταξικές διαρθρώσεις επίσης. «∆εν υπάρχει περίπτωση να έχει ο Μάικλ Τζάκσον, ή όποιος κι αν είναι ο Τζάκσον, ένα εκατοµµύριο-χιλιάδες-διπλό δισεκατοµµύρια δολάρια και µετά να υπάρχουν άνθρωποι που λιµοκτονούν», είχε πει κάποτε σε µια συνέντευξηviii.

Υπήρχε µια ισορροπία ανάµεσα στο «Thug Life» του Tupac και στο «Ashy to Classy» του Notorious B.I.G^ix. Το «Thug Life» είναι ένα αρκτικόλεξο του «The Hate U Give Little Infants Fucks Everybody», το οποίο εµπεριείχε το πνεύµα κοινωνικής δικαιοσύνης του TuPac (ουσιαστικά είναι ο ορισµός µιας ανθεκτικής και αποφασιστικής στάσης στη ζωή παρά τον ρατσισµό και την αδικία). Ο B.I.G., ο ιστορικός του αντίπαλος και ένας από τους λίγους που πλησίασαν το µεγαλείο του, έζησε µόνο λίγους µήνες περισσότερο, δεν έζησε όµως αρκετά για να χτίσει πλήρως το δικό του µύθο. Ο ισχυρισµός του ότι πέρασαν από από τη φτώχεια στην ευηµερία (“ashy to classy”), το πέτυχαν δύο πρώην συνεργάτες του. Ο Jay-Z και ο Sean «Puffy» Combs εµφανίστηκαν ως θεµατοφύλακες του Big και αργότερα έγιναν ζάπλουτοι µε άλλες προτεραιότητες…

Ο Tupac ήταν υπερβολικά αντιφατικός —τόσο ανταγωνιστικός όσο και επαναστάτης— και υπερ-καθοδηγούµενος από ακατέργαστο συναίσθηµα για να µπορέσει να παρουσιάσει «ολοκληρωµένο» πολιτικό λόγο. Ωστόσο, η επιρροή του σε µια γενιά τουλάχιστον δεν µπορεί να αµφισβητηθεί.

Hip Hop Underground

Οι Public Enemy µε τα σαφέστατα πολιτικοποιηµένα µηνύµατά τους από το 1987 αναβίωσαν τα µηνύµατα των Μαύρων Πανθήρων και του Malcolm X, άνοιξαν δρόµους (και είναι από µόνοι τους ένα κεφάλαιο στο χώρο)x. Είχαν και εµπορική επιτυχία -κυρίως στα πρώτα χρόνια τους- αλλά οι πιο ξεκάθαρες ταξικές ιδέες ζουν και αναπνέουν κυρίως στο hip hop underground, που χαρακτηρίζεται συχνά από κοινωνικά συνειδητοποιηµένους, αντι-εµπορικούς στίχους από ανεξάρτητους καλλιτέχνες, σε µικρές ανεξάρτητες εταιρείες ή χωρίς καθόλου δισκογραφικές.

Μια χούφτα από αυτούς/ές είχαν και έχουν ως έµπνευση την κόκκινη σηµαία. O Paris, o Immortal Technique και οι the Coup ηχογραφούν ριζοσπαστικά τραγούδια από τη δεκαετία του 1990 και η (πολύ µεγάλη) εµπορική επιτυχία πάντα τους διέφευγε.

Η περίπτωση του Paris: ο ράπερ από το Oakland ράπαρε µε εµπρηστικό πολιτικό περιεχόµενο το 1992, όταν ηχογράφησε το «Bush Killa», ένα τραγούδι διαµαρτυρίας που επέκρινε τον πόλεµο του George H. W. Bush κατά του Ιράκ^xi. Ουσιαστικά αναβίωσε ένα µήνυµα δεκαετιών για µια επαναστατική πολιτική των µαύρων: ο εχθρός δεν είναι ποτέ εξωτερικός αλλά στην ίδια µας τη χώρα. Απορρίπτοντας µάλιστα ότι η πολιτική δράση πρέπει να είναι πάντα µη βίαιη: «Γιατί όταν είµαι βίαιος είναι η µόνη φορά που το ακούνε οι διάβολοι». Το «Bush Killa» ήταν να εµφανιστεί στο δεύτερο άλµπουµ του, «Sleeping with the Enemy». Αλλά η πίεση από τα καθεστωτικά ΜΜΕ και την µαµά Time Warner απέτρεψε την θυγατρική Tommy Boy Records από το να κυκλοφορήσει και τελικά το έβγαλε ανεξάρτητα. Στα 53 του πια, εξακολουθεί να γράφει µουσική. Το πρόσφατο άλµπουµ του, «Safe Space Invader», 30 χρόνια µετά, είναι ακόµα δυναµίτης: Στο «Nobody Move», απηχεί εκείνο το παρελθόν δηλώνοντας «The return of authentic hard truth spit / The Trump killa, Pence killa, Bush killa, Cop killa» και καλώντας ανοιχτά για µια προλεταριακή επανάσταση: «Convince the proletariat to listen, envision / The uprise and the wise eyes open wide / Ride or die hear the battle cry united for the fight / Get ‘em!»^xii

Οι the Coup από τη δεκαετία του 1990 κριτικάρουν και λοιδωρούν τον καπιταλισµό, τον σεξισµό των λευκών ανδρών, την αστυνοµική βία και τις ανισότητες µεταξύ των φυλών και των κοινωνικών τάξεων, ηχογραφώντας µερικά από τα πιο επαναστατικά συνειδητά πολιτικά ραπ που έχουν καταγραφεί. Ο ηγέτης τους Boots Riley είναι κοµµουνιστής. Και τα τραγούδια τους ήταν συχνά ιστορίες για καθηµερινούς ανθρώπους που προσπαθούσαν να τα βγάλουν πέρα σε ένα σάπιο καπιταλιστικό σύστηµα. Και φυσικά δε θα ξεχάσουµε ποτέ ότι ήταν οι πρώτοι που αποκάλεσαν τον Donald Trump «a Piece of Shit»^xiii.

Οι επαναστατικές ιδέες παρόλο που υπάρχουν περισσότερο στον underground χώρο, ξεφυτρώνουν ακόµα και σε πιο εµπορικές µορφές ραπ. «So when we start over yall tryna do socialism or communism» (Οπότε, όταν ξεκινήσουµε από την αρχή να κάνουµε σοσιαλισµό ή κοµµουνισµό»), τουίταρε το 2020, εν µέσω της πανδηµίας ο Chance the Rapper^xiv.

Να αναφερθούµε και στη Noname, τη σταρ από το Σικάγο, η οποία ουσιαστικά χρησιµοποιεί τα µέσα κοινωνικής δικτύωσης διατρανώνοντας την ριζοσπαστικοποίησή της. Μεταξύ των καλύτερων στιγµών το τουιτ “You only hate communism due to CIA propaganda”. Στο πρόσφατο «Rainforest» τα βάζει µε τους δισεκατοµµυριούχους και την περιβαλλοντική καταστροφή: «fuck their money, I’mma say it every song / Until the revolution come and all the feds start runnin’».^xv Ξεκίνησε επίσης µια λέσχη ανάγνωσης µε επαναστατικά διαβάσµατα.^xvi

Ραπάροντας ενάντια στο σύστηµα

Kαθώς τα καπιταλιστικά θεµέλια φαντάζουν ακλόνητα, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι αρκετοί µαρξιστές που έχουν υιοθετήσει το ραπ ως εργαλείο για τη διάδοση των µηνυµάτων τους. Οι Marxman το 1993, στο εξώφυλλο του “33 Revolutions per Minute”, πόζαραν σε κόκκινο φόντο κρατώντας σφυροδρέπανο.^xvii Αποτελούνταν από δύο ∆ουβλινέζους, τον MC Hollis Byrne και τον Oisin Lunny και δύο βρετανοτζαµαϊκανούς, τον ράπερ MC Phrase και τον DJ Kay One.

Στο «Droppin’ Elocution» χαιραιτίζουν τους ακτιβιστές που αγωνίζονται για την εργατική εξουσία και καλούν για «επανάσταση κοινωνική αλλαγή και όχι απλώς µεταρρύθµιση».

Οι Marxman δεν άλλαξαν τον κόσµο (τουναντίον ο Oisin Lunny έχει γίνει marketer, συνεργάτης του… Forbes και οµιλητής TEDx), αλλά ο Καταλανός ακροαριστερός ράπερ Pablo Hasél, έχει τροµάξει την εξουσία.^xviii Ο Hasél, του οποίου το πραγµατικό όνοµα είναι Pablo Rivadulla Dure, γράφει συχνά τραγούδια υπερασπιζόµενος την GRAPO (Grupos de Resistencia Antifascista Primero de Octubre, µια ισπανική παράνοµη µαρξιστική-λενινιστική οµάδα αντάρτικου πόλης).

Στις 16 Φεβρουαρίου 2021, αφότου ο Χασέλ κλείστηκε µε υποστηρικτές του στο Πανεπιστήµιο της Λέιντα στην Καταλονία, η αστυνοµία τον οδήγησε στη φυλακή µε την κατηγορία της «εξύµνισης της τροµοκρατίας» και «προσβολής του ισπανικού στέµµατος και των δυνάµεων ασφαλείας του» σε 64 tweets που δηµοσιεύτηκαν από το 2014 έως το 2016 και ένα τραγούδι που κυκλοφόρησε µέσω του YouTube.^xix Ακολουθεί ένα παράδειγµα ενός tweet που κρίθηκε παράνοµο από τα ισπανικά δικαστήρια: «Ενώ αποκαλούν την Κούβα τροµερή τυραννία, όπου υπάρχουν λιγότεροι πόροι αλλά όχι έξωση, κρύβουν τις επιχειρήσεις που µοιάζουν µε γκάνγκστερ των Βουρβόνων [του βασιλιά] µε τη Σαουδική Αραβία». Το Εθνικό ∆ικαστήριο της Ισπανίας, η Audiencia Nacional, απέρριψε την αίτηση του Hasél κατά της ποινής φυλάκισής του, επικαλούµενος το προηγούµενο ποινικό του µητρώο, συµπεριλαµβανοµένης της ποινής δύο ετών για τραγούδια που «δοξάζουν» τις ETA και GRAPO. Αυτή η ποινή είχε ανασταλεί, αλλά επανενεργοποιήθηκε όταν ο Hasél έλαβε νέα καταδίκη.

Καθώς η αστυνοµία τον έσυρε έξω από το πανεπιστήµιο, προέτρεψε τον κόσµο να βγει στους δρόµους -και το έκαναν- δεσµευόµενος ότι ο αγώνας ενάντια στο κράτος θα συνεχιστεί. «∆εν θα µας κάνουν ποτέ να υποχωρήσουµε, παρά την καταστολή», είπε µε υψωµένη τη γροθιά.

Η καταστολή των επαναστατών ράπερ -είτε µε οικονοµικούς όρους µέσω των καπιταλιστικών δοµών της µουσικής βιοµηχανίας είτε µέσω πιο απροκάλυπτων κυβερνητικών και κρατικών διώξεων- βάζει σοβαρά εµπόδια για την ανάπτυξη του πολιτικοποιηµένου hip-hop. Αλλά τα πιθανά αστέρια είναι ακόµα εκεί, γεννιούνται και εξελλίσονται στα υπόγεια, έτοιµα να διαδώσουν τις επαναστατικές ιδέες και να ωθήσουν ολοένα και περισσότερα άτοµα στις ιδέες της ανατροπής και της επανάστασης.

Κι όπως έλεγε η συγγραφέας Ursula K. Le Guin,^xx «Ζούµε στον καπιταλισµό. Η δύναµή του φαντάζει αναπόφευκτη. Το ίδιο ήταν κάποτε και το θεϊκό δικαίωµα των βασιλιάδων. Οποιαδήποτε ανθρώπινη δύναµη µπορεί να γνωρίσει την αντίσταση και να αλλάξει από τα ανθρώπινα όντα. Η αντίσταση και η αλλαγή αρχίζουν συχνά στην τέχνη, και πολύ συχνά στην τέχνη µας, την τέχνη των λέξεων».

Παραποµπές:

i. https://www.bbc.com/news/business-48503616

ii.https://www.forbes.com/sites/zackomalleygreenburg/2019/06/03/jay-z-billionaire-worth/

iii. https://daily.redbullmusicacademy.com/2016/05/poetry-proto-rap-and-soul-the-sounds-of-the-black-power-revolution

iv. https://aaregistry.org/story/afeni-shakur-activist-born/

v. https://en.wikipedia.org/wiki/Panther_21

vi. https://fantasticfacts.net/14811/

vii. https://youtu.be/rgVBY72KlB4

viii. https://youtu.be/b_ekjyxprjA

ix. https://youtu.be/O_SkAvGcAco

x. https://youtu.be/mmo3HFa2vjg

xi. https://youtu.be/8Wo29rooOTA