Για μια Ανεξάρτητη Επαναστατική Τέχνη

Το Μανιφέστο Καλλιτεχνικής Δημιουργίας

των Αντρέ Μπρετόν – Λέον Τρότσκι

Το «Μανιφέστο Καλλιτεχνικής Δημιουργίας: Για μια Ανεξάρτητη Επαναστατική Τέχνη» γράφτηκε από τους Λέον Τρότσκι και Αντρέ Μπρετόν, το 1938, στο Μεξικό, για τη Διεθνή Ομοσπονδία Ανεξάρτητης Επαναστατικής Τέχνης (FIARI). Κυκλοφόρησε για πρώτη φορά τον Ιανουάριο του 1939 στα γαλλικά με την υπογραφή των Αντρέ Μπρετόν και Ντιέγκο Ριβέρα. Ο Λέον Τρότσκι, για πολιτικούς λόγους, είχε ζητήσει να αντικατασταθεί το όνομά του με το όνομα του μεγάλου Μεξικανού ζωγράφου. Στην Ελλάδα το Μανιφέστο Καλλιτεχνικής Δημιουργίας είχε δημοσιευτεί στο προδικτατορικό περιοδικό «Ο Διανοούμενος». Στη μεταπολίτευση, αποτέλεσε το πρώτο κείμενο της συλλογής ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ, σε μετάφραση της Αγγ. Φράγκα, που κυκλοφόρησαν οι εκδόσεις «Αλλαγή» της ΕΔΕ/ΕΕΚ. Το ίδιο κείμενο, από το περιοδικό Ο Διανοούμενος, δημοσιεύτηκε στην Επαναστατική Μαρξιστική Επιθεώρηση, θεωρητικό περιοδικό της ΕΔΕ (πρόδρομου σχήματος του ΕΕΚ) τον Ιούλιο του 1979. Εδώ αναπαράγουμε το κείμενο από την ΕΜΕ, τεύχος 15-16, Ιούλης 1979.

Μπορεί να υποστηριχτεί χωρίς υπερβολή ότι ποτέ ο πολιτισμός μας δεν απειλήθηκε από τόσους κινδύνους όπως σήμερα. Οι Βάνδαλοι, χρησιμοποιώντας τα εντελώς πρωτόγονα καταστρεπτικά τους μέσα, αφάνισαν τον πολιτισμό σε μια περιορισμένη γωνιά της Ευρώπης. Σήμερα ολόκληρος ο παγκόσμιος πολιτισμός, στην ενότητα του Ιστορικού του πεπρωμένου, παραπαίει κάτω από την απειλή αντιδραστικών δυνάμεων οπλισμένων με την πιο σύγχρονη τεχνική. Δεν εννοούμε μονάχα τον πόλεμο που ετοιμάζεται. Ήδη από σήμερα, περίοδο ειρήνης, η επιστήμη και η τέχνη έχουν περιέλθει σε αφόρητη κατάσταση.

Σε ό,τι το προσωπικό διατηρεί στη γένεσή της, στα υποκειμενικά χαρίσματα που ενεργοποιεί για την επίτευξη γεγονότων αντικειμενικού κύρους, μια φιλοσοφική, κοινωνιολογική, επιστημονική ή καλλιτεχνική ανακάλυψη φαίνεται σαν καρπός ευτυχούς «συμπτώσεως», δηλ. σαν εκδήλωση, λίγο ή πολύ αυθόρμητη, της αναγκαιότητας. Δεν είναι δυνατόν να παραμεληθεί μια τέτοια προσφορά, τόσο από πλευράς της γνώσης γενικά (που τείνει στην ανάπτυξη της ερμηνείας του κόσμου) όσο και από πλευράς της επανάστασης (που απαιτεί τη διαμόρφωση μιας ξεκάθαρης αντίληψης των νόμων που διέπουν την κίνηση του κόσμου για να φτάσουμε στον μετασχηματισμό του). Ειδικότερα δεν είναι δυνατόν να αδιαφορήσουμε για τις πνευματικές συνθήκες, που μέσα τους εκδηλώνεται αυτή η προσφορά και να μην αγρυπνούμε για την εξασφάλιση του σεβασμού των ιδιαίτερων νόμων που διέπουν την πνευματική δημιουργία.

Η σύγχρονη πραγματικότητα μας αναγκάζει να διαπιστώσουμε την ολοένα και πιο γενική παραβίαση αυτών των νόμων, παραβίαση που συνεπάγεται αναγκαστικά έναν εξευτελισμό όχι μόνο της καλλιτεχνικής δημιουργίας αλλά και της καλλιτεχνικής «προσωπικότητας». Ο χιτλερικός φασισμός, αφού εξαφάνισε από τη Γερμανία όλους τους καλλιτέχνες στους οποίους διέκρινε την έκφραση της αγάπης προς την ελευθερία (έστω και την τυπική ελευθερία), ανάγκασε αυτούς που μπορούσαν να κρατήσουν μολύβι και πινέλο να γίνουν δούλοι του καθεστώτος και να το υμνολογήσουν κατά παραγγελία μέσα στα πλαίσια της χειρότερης συμβατικότητας. Αν βάλουμε κατά μέρος τη ρεκλάμα, το ίδιο έγινε και στην ΕΣΣΔ κατά τη διάρκεια της περιόδου της μανιασμένης αντίδρασης, που αυτή τη στιγμή βρίσκεται στο απόγειο της.

Δεν είναι ανάγκη να πούμε πως δεν είμαστε καθόλου ούτε για μια στιγμή αλληλέγγυοι, οποιαδήποτε και αν είναι η τύχη του, με το σύνθημα: «Ούτε φασισμός ούτε κομμουνισμός!», σύνθημα που προσιδιάζει στη φύση του φοβισμένου φιλισταίου, που αρπάζεται από την ανάμνηση του «δημοκρατικού» παρελθόντος. Η αληθινή τέχνη, δηλαδή εκείνη που δεν αρκείται σε παραλλαγές προκαθορισμένων προτύπων, αλλά που προσπαθεί να εκφράσει τα εσωτερικά αιτήματα του ανθρώπου και της ανθρωπότητας, δεν μπορεί να μην είναι επαναστατική, δηλαδή να μην τείνει σε μια πλήρη και ριζική ανασύνθεση της κοινωνίας, αν όχι για τίποτε άλλο, για να απελευθερώσει την πνευματική δημιουργία από τις αλυσίδες που την εμποδίζουν και για να επιτρέψει σ’ ολόκληρη την ανθρωπότητα να φτάσει σε ύψη που μόνο μεμονωμένες μεγαλοφυΐες έφτασαν στο παρελθόν. Παράλληλα εμείς αναγνωρίζουμε ότι μονάχα η κοινωνική επανάσταση μπορεί να ανοίξει το δρόμο για μια καινούργια κουλτούρα. Αν όμως αρνούμαστε κάθε αλληλεγγύη με την κυρίαρχη σήμερα στην ΕΣΣΔ κάστα, είναι ακριβώς γιατί στα μάτια μας αυτή δεν αντιπροσωπεύει τον κομμουνισμό, αλλά τον πιο δόλιο και πιο επικίνδυνο εχθρό του.

Κάτω από την επίδραση του ολοκληρωτικού καθεστώτος της ΕΣΣΔ και μέσω των αποκαλούμενων «εκπολιτιστικών» οργανώσεων που αυτό το ίδιο ελέγχει στις άλλες χώρες, απλώθηκε σ’ όλον τον κόσμο ένα βαθύ λυκόφως που εχθρεύεται την αναγνώριση κάθε πνευματικής αξίας. Λυκόφως λάσπης και αίματος που μέσα του, μασκαρεμένοι σε διανοούμενους και σε καλλιτέχνες, τσαλαβουτούν άνθρωποι που έκαναν τη δουλοπρέπεια κίνητρό τους, την απάρνηση των αρχών τους άτιμο παιχνίδι, την ψευτιά συνήθεια και την υπεράσπιση του εγκλήματος χαρά τους. Η επίσημη τέχνη της σταλινικής εποχής αντανακλά με μια χωρίς προηγούμενη στην ιστορία σκληρότητα τις γελοίες προσπάθειές τους να εξαπατήσουν και να καμουφλάρουν τον πραγματικό τους ρόλο, ρόλο μισθοφόρων.

Η βουβή αποδοκιμασία, που ξεσήκωσε στον καλλιτεχνικό κόσμο αυτή η επαίσχυντη καταπάτηση των αρχών στις οποίες πάντοτε υπάκουε η τέχνη και που ούτε τα καθεστώτα τα θεμελιωμένα στη δουλεία δεν αποτόλμησαν να αμφισβητήσουν με τόσο καθολικό τρόπο, οφείλει να παραχωρήσει τη θέση της σε μια αμείλικτη καταδίκη. Η αντίσταση της τέχνης είναι σήμερα μια από τις δυνάμεις εκείνες που μπορούν να συμβάλουν αποτελεσματικά στην καταρράκωση και στο γκρέμισμα των καθεστώτων, που έχουν στερήσει την καταπιεζόμενη τάξη από κάθε ελπίδα για ένα καλύτερο καθεστώς και από κάθε αίσθημα μεγαλείου και ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

Η κομμουνιστική επανάσταση δε φοβάται την τέχνη. Ξέρει ότι, σύμφωνα με τις έρευνες που μπορούν να γίνουν στην παρακμάζουσα καπιταλιστική κοινωνία αναφορικά με τον προορισμό της τέχνης, ο καθορισμός αυτού του προορισμού δεν μπορεί παρά να προκύψει από μια σύγκρουση του ανθρώπου προς ορισμένους κοινωνικούς όρους που του είναι αντίθετοι. Αυτό το γεγονός και μόνο, στο βαθμό που το συνειδητοποιεί, κάνει τον καλλιτέχνη φυσικό σύμμαχο της επανάστασης. Ο μηχανισμός της εξιδανίκευσης, που ενεργεί σ’ αυτή την περίπτωση και που η ψυχανάλυση έφερε σε φως, έχει σαν σκοπό να αποκαταστήσει τη διαταραχθείσα ισορροπία ανάμεσα στο εγώ και στα καταπιεσμένα στοιχεία του. Αυτή η αποκατάσταση της ισορροπίας καταλήγει σε κέρδος του υπέρ-εγώ, που υποκινεί κατά της ανυπόφορης σύγχρονης πραγματικότητας τις δυνάμεις του εσωτερικού κόσμου, του «εκείνου», κοινές σε όλους τους ανθρώπους, σταθερά προς την κατεύθυνση του μέλλοντός του. Η ανάγκη της χειραφέτησης του πνεύματος δεν έχει παρά να ακολουθήσει τη φυσική της πορεία για να συγχωνευτεί και να συγκεραστεί με τούτη την πρωταρχική ανάγκη. Την ανάγκη της χειραφέτησης του ανθρώπου.

Η τέχνη δεν μπορεί, χωρίς να ξεπέσει, να υποχωρήσει μπροστά σε μια ξένη γραμμή και να γεμίσει τα πλαίσια που μερικοί πιστεύουν πως μπορούν να χαράξουν για πραγματικούς σκοπούς πολύ περιορισμένους. Αξίζει πολύ περισσότερο η εμπιστοσύνη στο χάρισμα του καλλιτέχνη να αποδίδει την πραγματικότητα όπως αυτός τη νιώθει, χάρισμα κάθε αληθινού καλλιτέχνη που συνεπάγεται την απαρχή της ηθικής υπερνίκησης των πιο σοβαρών αντιφάσεων της εποχής μας και που προσανατολίζει τη σύγχρονη σκέψη προς την επείγουσα ανάγκη της εγκαθίδρυσης μιας νέας τάξης πραγμάτων.

Η σκέψη που είχε κάνει ο νεαρός Μαρξ σχετικά με το ρόλο των συγγραφέων απαιτεί να την ανακαλέσουμε ζωηρά στις μέρες μας. Είναι φανερό πως αυτή η σκέψη πρέπει να επεκταθεί, πάνω στον καλλιτεχνικό και λογοτεχνικό τομέα, σε διάφορες κατηγορίες δημιουργών και ερευνητών.

«Ο συγγραφέας –λέει– πρέπει φυσικά να κερδίζει χρήματα για να μπορεί να γράφει, αλλά δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να ζει και να γράφει για να κερδίζει χρήματα. Ο συγγραφέας δεν θεωρεί τα έργα του σαν μέσο. Αυτά είναι αυτοσκοπός, είναι τόσο λίγο μέσο γι’ αυτόν και για τους άλλους, ώστε συμβαίνει να θυσιάζει στην ύπαρξή τους τη δική του ύπαρξη… Η πρώτη προϋπόθεση της ελευθερίας του Τύπου συνίσταται στο να μην είναι επάγγελμα».

Είναι περισσότερο από ποτέ άλλοτε επίκαιρη η χρησιμοποίηση αυτής της διακήρυξης εναντίον εκείνων που επιδιώκουν να καθυποτάξουν την πνευματική δραστηριότητα σε σκοπούς ξένους προς αυτήν, και που, περιφρονώντας κάθε ιστορική νομοτέλεια που προσιδιάζει σ’ αυτήν, να ελέγχουν σύμφωνα με τις απαιτήσεις του καθεστώτος τα θέματα της τέχνης. Η ελεύθερη εκλογή αυτών των θεμάτων και η απόλυτη ελευθεριότητα όσον αφορά τον τομέα της ερευνάς του, συνιστούν για τον καλλιτέχνη ένα αγαθό που αυτός τείνει να διεκδικεί σαν αναπαλλοτρίωτο. Στην υπόθεση της καλλιτεχνικής δημιουργίας έχει θεμελιώδη σημασία να απαλλαγεί η φαντασία από οποιουσδήποτε καταναγκασμούς και να μην υπόκειται κάτω από οποιοδήποτε πρόσχημα, σε καλούπια. Σε κείνους που μας παρακινούν σήμερα ή αύριο να δεχτούμε ότι η τέχνη θα πρέπει να είναι υποταγμένη σε μια πειθαρχία που θεωρούμε ριζικά ασυμβίβαστη με τα μέσα της, αντιτάσσουμε την αμετάκλητη άρνησή μας και την αποφασιστική μας θέληση να επιβάλουμε την αρχή: Κάθε ελευθερία στην τέχνη!

Αναγνωρίζουμε φυσικά στην επαναστατική εξουσία το δικαίωμα της άμυνας κατά της επιθετικής αστικής αντίδρασης, και όταν αυτή καλύπτεται κάτω από τις σημαίες της επιστήμης ή της τέχνης. Μα από αυτά τα επιβεβλημένα πρόσκαιρα μέτρα της επαναστατικής αυτοάμυνας ως την απαίτηση της άσκησης ελέγχου πάνω στην πνευματική δημιουργία της κοινωνίας, υπάρχει ολόκληρη άβυσσος. Αν για την ανάπτυξη των υλικών παραγωγικών δυνάμεων η επανάσταση είναι υποχρεωμένη να εγκαθιδρύσει ένα σοσιαλιστικό καθεστώς συγκεντρωτικής σχεδιοποίησης, για την πνευματική δημιουργία πρέπει εξαρχής να θεμελιώσει και να εξασφαλίσει ένα αναρχικό καθεστώς ατομικής ελευθερίας. Καμιά επιβολή, κανένας καταναγκασμός, ούτε το παραμικρό ίχνος διαταγής! Οι διάφορες επιστημονικές ενώσεις και οι ομάδες των καλλιτεχνών που εργάζονται για την επίλυση θεμάτων, που ποτέ δεν ήταν τόσο μεγαλειώδη, μπορούν να επιτελέσουν και να αναπτύξουν μια γόνιμη εργασία μόνο πάνω στη βάση μιας ελεύθερης δημιουργικής φιλίας χωρίς τον παραμικρό απ’ έξω καταναγκασμό.

Από τα παραπάνω φαίνεται καθαρά ότι υπερασπίζοντας την ελευθερία της καλλιτεχνικής δημιουργίας, δεν έχουμε καθόλου την πρόθεση να δικαιώσουμε την πολιτική απάθεια και ότι είναι πολύ μακριά από μας η σκέψη να αποκαταστήσουμε μια τέχνη «καθαρή», που υπηρετεί γενικά πολύ σκοτεινούς σκοπούς της αντίδρασης. Όχι, έχουμε πολύ αναπτυγμένη αντίληψη για το ρόλο της τέχνης, για να αρνηθούμε την επίδρασή της στις τύχες της κοινωνίας. Δεχόμαστε ότι το υπέρτατο καθήκον της τέχνης της εποχής μας είναι να συμμετέχει συνειδητά και ενεργά στην προετοιμασία της επανάστασης. Αλλά όμως, ο καλλιτέχνης μπορεί να εξυπηρετήσει την υπόθεση του λυτρωτικού αγώνα, μόνο αν εμβαθύνει υποκειμενικά στο κοινωνικό και ατομικό περιεχόμενο του, μόνο αν μεταδώσει την αίσθηση και το δράμα του στους στίχους του και αν ελεύθερα αναζητήσει να βρει την καλλιτεχνική ενσάρκωση του εσωτερικού του κόσμου.

Στη σύγχρονη εποχή που χαρακτηρίζεται από την θανάσιμη αγωνία του καπιταλισμού (δημοκρατικού ή φασιστικού) ο καλλιτέχνης, και χωρίς να εκδηλώσει φανερά τη διάστασή του με την κοινωνία, απειλείται από τους φραγμούς του καθεστώτος, στη ζωή και στη συνέχιση του έργου του, με την αποστέρηση όλων των μέσων δημοσιότητας. Είναι φυσικό τότε αυτός να στρέφεται προς τις σταλινικές οργανώσεις, που του προσφέρουν τη δυνατότητα να ξεφύγει από την απομόνωση. Αλλά η από μέρους του αποκήρυξη όλων εκείνων που μπορούν να συγκροτήσουν το ιδιαίτερό του μήνυμα και οι φοβερά εξευτελιστικές φιλοφροσύνες που αυτές οι οργανώσεις απαιτούν από αυτόν σε αντάλλαγμα ορισμένων υλικών ωφελειών, τον εμποδίζουν να κρατηθεί, όσο λίγο και αν στον χαραχτήρα του βρίσκει δικαίωση και η παραμικρή διαφθορά. Είναι ανάγκη να καταλάβει από τώρα ότι η θέση του είναι αλλού, όχι με αυτούς που προδίδουν την υπόθεση της επανάστασης και συγχρόνως –αναπόφευκτα– την υπόθεση του ανθρώπου, αλλά μ’ αυτούς που αποδεικνύουν την ακλόνητη πίστη τους στις αρχές της επανάστασης, με αυτούς που είναι οι ίδιοι οι μόνοι ενδεδειγμένοι να βοηθήσουν, να εκπληρώσουν, και να εξασφαλίσουν την ελεύθερη υψηλή εκδήλωση όλων των τρόπων της ανθρώπινης διάνοιας.

Ο σκοπός αυτής της έκκλησης είναι να βρεθεί μια βάση για να ενωθούν όλοι οι επαναστάτες λειτουργοί της τέχνης, για να υπηρετήσουν την επανάσταση με τα μέσα της τέχνης και για να υπερασπίσουν την ελευθερία της ίδιας της τέχνης από τους σφετεριστές της επανάστασης. Είμαστε βαθιά πεπεισμένοι ότι η συνάντηση σε μια τέτοια βάση είναι δυνατή για τους εκπροσώπους των αισθητικών, φιλοσοφικών και πολιτικών τάσεων, ακόμα και αν αυτές διίστανται αρκετά μεταξύ τους. Οι μαρξιστές μπορούν σ’ αυτή τη βάση να συμβαδίσουν με τους αναρχικούς με την προϋπόθεση ότι και οι μεν και οι δε, θα διαχωρίσουν αδιάλλακτα τη θέση τους από το αντιδραστικό αστυνομικό πνεύμα που εκπροσωπείται είτε από τον Ιωσήφ Στάλιν είτε από το τσιράκι του τον Γκαρθία Ολιβιέρ.

Χιλιάδες και χιλιάδες, απομονωμένοι διανοούμενοι και καλλιτέχνες, που η φωνή τους σκεπάστηκε από τον απεχθή θόρυβο οργανωμένων κιβδηλοποιών, είναι σήμερα διασκορπισμένοι στον κόσμο. Πολυάριθμα τοπικά περιοδικά προσπαθούν να συγκεντρώσουν, γύρω από τις δικές τους, νέες δυνάμεις που ζητούν νέους δρόμους και όχι βοήθειες. Κάθε προοδευτική καλλιτεχνική τάση είναι καταδικασμένη από τον φασισμό σε εκφυλισμό. Κάθε ελεύθερη δημιουργία χαρακτηρίζεται φασιστική από μέρους των σταλινικών. Η ανεξάρτητη επαναστατική τέχνη πρέπει να συνενωθεί για την πάλη κατά των αντιδραστικών διωγμών και να διακηρύξει το δικαίωμα ύπαρξής της. Μια τέτοια συνένωση είναι ο σκοπός της Διεθνούς Ένωσης της Ανεξάρτητης Επαναστατικής Τέχνης (FIARI) που κρίνουμε αναγκαίο να δημιουργηθεί.

Δεν έχουμε καθόλου την πρόθεση να επιβάλουμε κάθε μία από τις ιδέες που περιλαμβάνονται σ’ αυτή τη διακήρυξη, που εμείς την θεωρούμε μόνο σαν ένα πρώτο βήμα προς ένα καινούργιο δρόμο. Από όλους τους εκπροσώπους της τέχνης, από όλους τους φίλους και υπερασπιστές της, που δεν μπορούν να παραγνωρίζουν την ανάγκη αυτής της διακήρυξης, ζητούμε να υψώσουν τη φωνή τους. Απευθύνουμε την ίδια έκκληση προς όλα τα ανεξάρτητα αριστερά έντυπα, που είναι πρόθυμα να συμμετάσχουν στη Διεθνή Ένωση και στην εξέταση των καθηκόντων της και των μεθόδων δράσης της.

Όταν μια πρώτη διεθνής επαφή αποκατασταθεί διαμέσου του Τύπου και της αλληλογραφίας, θα προχωρήσουμε στην οργάνωση μικρότερων τοπικών και εθνικών συνεδρίων. Στην επόμενη φάση πρέπει να συγκληθεί ένα παγκόσμιο Συνέδριο που θα επικυρώσει επίσημα την ίδρυση της Διεθνούς Ένωσης.

Θέλουμε:
Την Ανεξαρτησία της Τέχνης – για την Επανάσταση.
Την Επανάσταση – για την πλήρη Απελευθέρωση της Τέχνης.