του Βασίλη Μορέλλα
Το κινηματογραφικό Τζόκερ σάρωσε τα ταμεία σε σειρά χωρών, σπάζοντας αρκετά ρεκόρ του μποξ-οφις, την ίδια στιγμή που εξεγέρσεις σαρώνουν παγκοσμίως σε κάποιες άλλες, αρκετά διαφορετικές χώρες. Τι σχέση έχουν τα δυο αναντίστοιχα φαινόμενα; Τι σχέση έχει η σκιά με τη φωτιά;
Τα πρόσωπα της βίας
Στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη οι άνθρωποι υποφέρουν από ακραίες ανισότητες, φθίνουσες ή ανύπαρκτες κοινωνικές υπηρεσίες και την αλαζονική διαφθορά πολιτικών και καπιταλιστών.
Στην Αϊτή, η μεγάλη φτώχεια (οι περισσότεροι ζουν με κάτω από 2$ τη μέρα) βγάζει δεκάδες χιλιάδες στους δρόμους εδώ κι ενάμιση χρόνο. Οι διαδηλώσεις, που μεταξύ άλλων ζητούν την παραίτηση της κυβέρνησης, κορυφώθηκαν τους τελευταίους δυο μήνες, όταν ανατιμήθηκαν αιφνιδίως τα καύσιμα.
Στον Λίβανο, η ελίτ κυκλοφορεί με Φεράρι μεταξύ πολυτελών νάιτκλαμπ και πεντάστερων ξενοδοχείων, αλλά οι πολίτες ζουν σε γκέτο χωρίς πόσιμο νερό, γεμάτα σκουπίδια, ανοιχτούς υπονόμους και τοξικούς αέριους ρύπους, που τους στέλνουν σε νοσοκομεία που δεν μπορούν να πληρώσουν. Οι αυξήσεις σε καύσιμα και τηλεφωνία ήταν απλά η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι πριν ένα μήνα. Διαδηλώσεις, απεργίες και οδοφράγματα αντέχουν μέχρι σήμερα.
Στον Ισημερινό, οι πρόσφατες αυξήσεις στα καύσιμα και οι αντεργατικοί νόμοι (νέοι φόροι και μειώσεις μισθών 20%, μείωση αδειών κ.α.) ελέω προγράμματος ΔΝΤ, έφεραν οδοφράγματα, καταλήψεις κτιρίων και διυλιστηρίων, απεργίες. Η κυβέρνηση αναγκάστηκε σε δημόσιες συνομιλίες με τους ηγέτες του ιθαγενικού κινήματος και στη συνέχεια σε απόσυρση του «πακέτου» μέτρων. Ωστόσο, ήδη ετοιμάζεται δεύτερος γύρος, αφού φαίνεται ότι προωθούνται οι ίδιες μεταρρυθμίσεις με άλλο περιτύλιγμα, εν μέσω συνεχιζόμενων συλλήψεων.
Στο Ιράκ, το σύνθημα του 2011 «ο λαός θέλει να πέσει το καθεστώς» ξανακούγεται, κυρίως από την σιιτική πλειοψηφία. Επαναστάτησε κατά της επιχειρούμενης ισλαμοποίησης του κράτους και του κατακερματισμού του πληθυσμού με βάση το θρήσκευμα. Αλλά και για την ανεργία, τη διαφθορά, την έλλειψη ρεύματος και νερού, την ιρανική ανάμειξη στα εσωτερικά της χώρας.
Στην Αλγερία, μετά την παραίτηση του προέδρου-δικτάτορα Μπουτεφλίκα τον Απρίλη, μυριάδες πλημμυρίζουν τους δρόμους κάθε Παρασκευή από τον Φλεβάρη, απαιτώντας βάθεμα της επανάστασης, σαρωτικές αλλαγές στο πολίτευμα και «νέα ανεξαρτησία» από την πολιτική μαφία που κυβερνά, από κοινού με τον στρατό και τον μεγάλο πλούτο.
Στη Χιλή, ο λαός διαδηλώνει κατά εκατομμύρια, ζητά νέο Σύνταγμα και ακύρωση των πολιτικών Πινοσέτ που τον τυραννούν εδώ και μισό αιώνα, παρά τον τυπικό τερματισμό της στρατιωτικής χούντας το 1990. Είναι μια χώρα όπου φοιτητές οδηγούνται σε αυτοκτονία όταν δεν μπορούν να εξυπηρετήσουν φοιτητικά δάνεια, οικογένειες πουλάνε έπιπλα για να πληρώσουν τα νοσήλια στο διαλυμένο σύστημα Υγείας, ιθαγενείς αγρότες βλέπουν τα κοπάδια τους να πεθαίνουν από δίψα επειδή το ιδιωτικοποιημένο νερό προορίζεται για τις φυτείες αβοκάντο και τις εξορύξεις.
Κι ακόμη, στο Πουέρτο Ρίκο, εναντίον ενός μισογύνη διεφθαρμένου προέδρου, στην Ονδούρα, ενάντια σε μια κυβερνητική δυναστεία ναρκεμπόρων, στην Καταλονία για τα δημοκρατικά δικαιώματα και την καταστολή, στη Νικαράγουα, για το ασφαλιστικό σύστημα, στο Χονγκ-Κονγκ, για την λογοκρισία, την έκδοση στην Κίνα, τις εξωδικαστικές συλλήψεις, αλλά και την ακρίβεια… Παρόμοια μαρτύρια περνούν τα έξι έβδομα της ανθρωπότητας -και το υπόλοιπο ένα έβδομο, με τον έναν ή άλλον τρόπο, προορίζεται να τα περάσει. Αυτή είναι η διαρκής οικονομική βία των «αρίστων» προς στα υποζύγιά τους. Αραιά και πού, η προσβολή συμπληρώνει την κακομεταχείριση. Όπως όταν πρόσφατα, στην Χιλή, ο δισεκατομμυριούχος Πρόεδρος του 26%, χαρακτήρισε τον λαό στους δρόμους ως «αδίστακτο εχθρό», εναντίον του οποίου διεξάγει… «πόλεμο». Αλλά, όπως αντανακλά κι η μεγάλη οθόνη, η βία είναι δανεική και επιστρέφεται. Ακόμη χειρότερα όταν οι προσβολές, οι κοροϊδίες και τα κατάφωρα ψέματα των από πάνω, ολοκληρώνονται στην φονική βία κατά των ξεσηκωμένων.
Στο Λίβανο, Σουνίτες, Σιίτες και Μαρωνίτες διαδηλωτές φωνάζουν ποικίλα υβριστικά συνθήματα κατά αστυνομικών και πολιτικών, που τριχοτομούν το λαό με ένα σύστημα θρησκευτικών διακρίσεων και ποσοστώσεων από το 1990. «Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι μαζί, γ…..ε τους πολιτικούς!» Εκεί δεν έχουν αναφερθεί ακόμη νεκροί. Αλλά στον Ισημερινό, ο στρατιωτικός νόμος επέφερε δέκα νεκρούς, φυλακίσεις δημοσιογράφων, 1200 συλλήψεις και 1300 τραυματίες. Στη Χιλή, τα συνθήματα «κόντρα στους πλούσιους που μας έχουν καθυποτάξει», απαντήθηκαν με αστυνομικές μηχανές να πέφτουν πάνω στους διαδηλωτές, βροχή από πλαστικές σφαίρες με κόστος τα μάτια 100 ανθρώπων, τανκς στους δρόμους, δεκάδες νεκρούς και πολλές χιλιάδες τραυματίες και φυλακισμένους. Ο κόσμος αμύνθηκε, συλλαμβάνοντας 50 στρατιώτες, οδηγώντας αυτοκίνητα πάνω στα ΜΑΤ, βάζοντας φωτιά σε δύο εγκαταστάσεις ακροδεξιών ΜΜΕ. Στο Ιράκ, μόνο μέσα στην πρώτη βδομάδα του Οκτώβρη, παρακρατικοί και αρχές σκότωσαν και τραυμάτισαν πάνω από 100 και 600 άτομα αντίστοιχα, μέχρι η κυβέρνηση να υποχρεωθεί σε ελιγμούς, με ανασχηματισμό και υποσχέσεις για 100.000 νέες εργατικές κατοικίες και επιδόματα ανεργίας. Στην Αϊτή η αστυνομική καταστολή έχει σκοτώσει πάνω από 40 άτομα. Στις 27 Οκτώβρη, όταν κάποιος (μάλλον αστυνομικός με πολιτικά) άνοιξε πυρ και σκότωσε έναν διαδηλωτή, ο κόσμος τον λίντσαρε και έκαψε το πτώμα του…
Ποιος μπορεί να τους κατηγορήσει; Η βία των από κάτω είναι αυτοάμυνα. Εξάλλου, σχεδόν πάντα ωχριά μπροστά σε εκείνην που την προκάλεσε. Για παράδειγμα, στο Σουδάν, η επανάσταση που ζητούσε πτώση της στρατιωτικής χούντας και πολιτική κυβέρνηση, αιματοκυλίστηκε επανειλημμένα από τον στρατό. Παρόλα αυτά ο κόσμος απέφυγε κάθε βίαιη αντεκδίκηση φοβούμενος έναν εμφύλιο σαν αυτόν την Συρίας. Συνήθως, αυτή η μεγαλοψυχία δεν αναγνωρίζεται από την Ιστορία, οπότε δεν περιμένουμε να δικαιωθεί το πείραμα της τρίχρονης «προσωρινής» συγκυβέρνησης χουντικών και πολιτών που έχει προκύψει.
Οι εντεινόμενες ανισότητες και η επερχόμενη οικονομική κρίση, μαζί με την κλιματική κρίση και τις απροσδιόριστες συνέπειες της περιβαλλοντικής υποβάθμισης, περικυκλώνουν την ανθρωπότητα, σαν συμπληγάδες που κλείνουν αργά, αλλά σίγουρα. Ο καπιταλισμός, η ανάγκη για σταθερά ποσοστά κέρδους σε μια αέναα επεκτεινόμενη παραγωγή, σε έναν πεπερασμένο πλανήτη, απειλεί να συνθλίψει ή ήδη συνθλίβει δισεκατομμύρια. Είναι η πραγματικότητα. Ένα θρίλερ εφιαλτικότερο, αλλά και ανώτερο από το «Τζόκερ»: η πλοκή έχει διαρκείς ανατροπές χωρίς να χάνει το… ρεαλισμό της, οι χαρακτήρες είναι ανθρώπινοι και ηρωικοί ταυτόχρονα, ενώ παρά τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα αποφεύγει τα κλισέ και τα γλυκανάλατα χάπι-εντ. Σαν μπόνους για τους φαν του είδους, μοιάζει να κρατάει για πάντα. Βέβαια, η πραγματικότητα δεν είναι τέχνη, δεν είναι συνειδητό δημιούργημα κανενός νου. Είναι και δύσκολο να την παρακολουθήσεις. Γι’αυτό οι περισσότεροι προτιμούμε την τέχνη, μέχρι η πραγματικότητα να μας βάλει με το ζόρι σε ρόλους κομπάρσων ή ανώνυμων πρωταγωνιστών.
Ένα πογκρόμ κατά των πλουσίων;
Τελικά, ποιοι είναι οι ανισόρροποι εγκληματίες της υπόθεσης; Αυτοί που πυροβολούν τηλεπαρουσιαστές επειδή δεν έχουν πάρει τα φάρμακά τους ή το κράτος που τους έκλεψε τα φάρμακα; Αυτοί που βάζουν φωτιά σε δημόσια κτίρια ή αυτοί που διατάζουν πολέμους ελαφρά τη καρδία; Αυτοί που διαδηλώνουν «παράνομα», που δραπετεύουν από τον πόλεμο «παράνομα», που ζούνε και πουλάνε ομπρέλες «παράνομα» -ή αυτοί που τους συλλαμβάνουν, «υπηρετώντας τον νόμο»; Αυτοί που λεηλατούν σουπερμάρκετ ή αυτοί που τους στέρησαν το φαγητό; Οι πολλοί που κόβουν την κυκλοφορία για βδομάδες και μήνες χωρίς ξεκάθαρη αντιπρόταση, οι λίγοι που αυτοπυρπολούνται από απελπισία, ή οι ελάχιστοι που υπαγορεύουν οδηγίες εξαθλίωσης υπό μορφή δανειακών όρων και προγραμμάτων «σταθερότητας»;
Σε επίπεδο συζήτησης, πρέπει να παραδεχτούμε ότι το «Τζόκερ» έχει αναλυθεί πλήρως, σε αντίθεση με το «Πλανήτης Γκόθαμ». Σε επίπεδο συζήτησης, θα είναι πιο ενδιαφέρον να διερευνήσουμε την πραγματικότητα των εξεγέρσεων, σεισμογραφικών εκρήξεων που αποκαλύπτουν πολλά για τη δομή των κοινωνιών μας, την μεγάλη δύναμη και την καταβλητική αδυναμία των υποταγμένων τάξεων, τους τερατώδεις μηχανισμούς ελέγχου των κυρίαρχων, αλλά και το πόσο λίγο ελέγχουν (αν ενδιαφέρονται καν) το χαοτικό οικοδόμημά τους.
Επιπρόσθετα, ο «Πλανήτης Γκόθαμ» είναι ένα έργο που οι αστυνομίες όλου του κόσμου δεν έχουν καταφέρει να σταματήσουν. «Γι’αυτό», σκέφτηκαν οι ακροδεξιοί κύκλοι του βαθέος κράτους σε ΗΠΑ και Ελλάδα, «ας σταματήσουμε τουλάχιστον το φιλμ. Πού ξέρεις, κι έτσι ίσως κάτι γλιτώσουμε». Τι περιγράφουν τα πιο πορωμένα ΜΜΕ ως «λίαν τρομακτικό και βίαιο»; Γιατί ξεφύτρωσε ως και η… Μιλένα Αποστολάκη για να ρίξει το λίθο στον Τζόκερ; Ίσως η ιδεαλιστική αγνότητα του συνθήματος «Kill the Rich», η πιο ασήμαντη αφορμή που μπορεί να ανάψει μεγάλη φωτιά, ή το παράφρον βλέμμα του Τσάρλι Τσάπλιν που ευλογεί τον εξεγερμένο όχλο από την αφίσα των Μοντέρνων Καιρών… Αυτά ομολογουμένως φέρνουν δυσάρεστους συνειρμούς. «Η αντιδραστική ομάδα του Τζόκερ δημιουργεί τρομοκρατία στους δρόμους», όπως διαβάσαμε στο «Βήμα» και πολύ γελάσαμε. Κι ας τελειώνει το φιλμ πριν επέμβει ο στρατός, όπως γίνεται συνήθως. Κι ας είναι η δική τους βία πολύ πιο βάρβαρη –ακριβώς γι’αυτό φοβούνται την εκδίκηση, άρα την δυσανάλογη, μη ρεαλιστική και απεγνωσμένη βία των φιλμικών λούμπεν.
Κανονικά, οι καπιταλιστές πρέπει να νιώθουν μεγάλη αυτοπεποίθηση, έχοντας καταφέρει να αποδιαρθρώσουν σχεδόν παντού στην Δύση και την κατεστραμμένη Μ. Ανατολή την οργανωμένη εργατική τάξη. Δεν είναι τυχαίο ότι οι εργαζόμενοι, παρόλο που συμμετέχουν σε όλες τις εξεγέρσεις ή επαναστάσεις, πουθενά δεν έχουν την πολιτική ηγεμονία, σχεδόν πουθενά δεν ελέγχουν κάποιο επαναστατικό εργατικό κόμμα, ενώ συχνά τους λείπουν μέχρι και αξιόπιστες συνδικαλιστικές δομές, που προσπαθούν να ξανακερδίσουν από εξαγορασμένες ή διορισμένες γραφειοκρατίες. Ίσως όχι τυχαία οι χώρες που ο «Τζόκερ» σημείωσε τις μεγαλύτερες εισπράξεις (ΗΠΑ, Ν. Κορέα, ΗΒ, Μεξικό, Ιαπωνία, Ρωσία, Βραζιλία, Αυστραλία, Ιταλία) έχουν κοινωνίες που ασφυκτιούν από τον νεοφιλελευθερισμό, αλλά προς το παρόν στέκουν σχετικά αδρανείς και κουρασμένες. Φυσικά, όταν δεν μπορείς να κάνεις εξέγερση, δεν είναι κακό να ονειρεύεσαι την εξέγερση. Αντίθετα, είναι πολύ προτιμότερο από το να ονειρεύεσαι να σου τύχει το… τζόκερ. Έτσι, η ταινία άρεσε όχι μόνο σε οργισμένους νέους, αλλά και σε συνταξιούχους που ψηφίζουν «το μη χείρον».
Αλλά -είπαμε- μιλάμε για τις αντιδράσεις των λιγότερο εκλεπτυσμένων, των πιο άτσαλων φανατικών, των πιο αρτηριοσκληρωτικών ακροδεξιών εισαγγελέων, υπουργών και αστυνομικών του FBI ή της ΕΛΑΣ. Διάσπαρτοι διαδηλωτές ανά τον κόσμο, από το Σαντιάγκο και τη Βηρυτό μέχρι το Χονγκ-Κονγκ και την Βαρκελώνη, τους έχουν πάρει χαμπάρι και τους ειρωνεύονται, φορώντας μάσκες Γκάι Φωκς ή ασπροπράσινο μακιγιάζ. Το χειρότερο όμως –κι αυτό αφορά όλους τους- είναι ότι οι εξεγέρσεις θα συμβαίνουν και χωρίς… Τζόκερ, Βεντέτα, ή άλλα μαζικά σύμβολα. Και με όντως με τυχαίες αφορμές. Η συνέχεια δεν αναμένεται επί της οθόνης.
