Τι είναι η «θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης»;

του Αλέξη Λιοσάτου

Ο 19^ος αιώνας ήταν αιώνας ραγδαίας ανάπτυξης του καπιταλισμού και εγκαθίδρυσής του ως κυρίαρχου οικονομικού συστήματος σε διεθνές επίπεδο. Οι παραγωγικές δυνάμεις αυξήθηκαν τόσο που να αρκούν για να απαλλάξουν το σύνολο της ανθρωπότητας από τις στερήσεις και τη φτώχεια, την εργασιακή εξόντωση και την ανεργία. Την ίδια περίοδο η εργατική τάξη αναπτύχθηκε εξίσου ραγδαία και άρχισε να δημιουργεί τις δικές της οργανώσεις (συνδικάτα, κόμματα κλπ) προχωρώντας στις πρώτες της συλλογικές διεκδικήσεις και νίκες, παίζοντας όλο και περισσότερο κεντρικό ρόλο στις ευρωπαϊκές επαναστατικές εξάρσεις. Παρά τη γιγάντια αύξηση του πλούτου και των υλικών αγαθών, η εργατική τάξη και η συντριπτική πλειοψηφία της αγροτιάς συνέχιζαν να υποφέρουν. Στα τέλη του 19^ου αιώνα, οι μεγάλες καπιταλιστικές δυνάμεις ελέγχανε όλο τον πλανήτη, αλλά παρέμεναν υποχρεωμένες να αναζητούν νέες αγορές και πηγές κέρδους. Γι’ αυτό κλιμάκωναν τους ανταγωνισμούς και ήδη διαφαινόταν η πιθανότητα του παγκοσμίου πολέμου. Η ανθρωπότητα είχε εισέλθει στην εποχή του ιμπεριαλισμού, του καπιταλισμού της παρακμής, στη φάση που όχι μόνο αποτελούσε εμπόδιο στις πραγματικές δυνατότητες της ανθρωπότητας, αλλά ακόμα χειρότερα την απειλούσε με καταστροφή.

• Η τσαρική Ρωσία, και τα άλυτα αστικά-δημοκρατικά ζητήματα

Στις αρχές του 20ού αιώνα εκατομμύρια Ρώσοι εργάτες και αγρότες ζούσαν σε άθλιες συνθήκες κάτω από το αυταρχικό μισοφεουδαρχικό τσαρικό καθεστώς. Η ρωσική αυτοκρατορία καταπίεζε  δεκάδες εθνότητες, που αποτελούσαν μάλιστα το 56% του πληθυσμού της. Η κατάσταση επιδεινώθηκε μετά την κήρυξη του πολέμου στην Ιαπωνία(1904). Ο τσάρος σπαταλούσε τα ξένα δάνεια και τους φόρους για να ταΐζει την πολεμική μηχανή αντί τον λαό. Η ρωσική αστική τάξη (που αναπτυσσόταν γοργά και έπαιζε ήδη πρώτο ρόλο στην οικονομική ζωή) επίσης  καταπιεζόταν από το τσαρικό καθεστώς (και τους μεγαλογαιοκτήμονες που το στήριζαν), ενώ η χώρα δεν είχε περάσει από αστική-δημοκρατική επανάσταση, όπως η υπόλοιπη Ευρώπη.Ο δημοκρατικός άνεμος της Ευρώπης επιτάχυνε το προχώρημα των συνειδήσεων των καταπιεσμένων, ενώ αγροτικές εξεγέρσεις και απεργίες είχαν αρχίσει να πληθαίνουν. Η οργή λοιπόν συσσωρευόταν και η επανάσταση στη Ρωσία έμπαινε  στην ημερήσια διάταξη.

Στις  9/1/1905, μια μαζική και ειρηνική εργατική διαδήλωσηκατέληξε σε 1.000 νεκρούς, αποτελώντας το έναυσμα για την επανάσταση. Μια απεργιακή καταιγίδα συγκλόνισε ολόκληρη την ρωσική αυτοκρατορία. Παράλληλα, οι μεγάλες άγροτικές μάζες εξεγέρθηκαν και κατέλαβαν τη γη των γαιοκτημόνων. Η φρίκη του πολέμου οδηγούσε σε ανταρσίες μέσα στον ρωσικό στρατό. Σε αυτήν την επαναστατική διαδικασία, η ρωσική εργατική τάξη έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο, και μάλιστα σε αρκετές περιπτώσεις πέτυχε σημαντικές κατακτήσεις (αυξήσεις στους μισθούς, μείωση ωραρίου) . Μάθαινε έτσι ότι με τη δική της δράση και μόνο με αυτήν μπορούσε να βελτιώσει τη ζωή της.  Μέσα από την εμπειρία της επανάστασης, δημιούργησε ένα εργαλείο πάλης για τον συντονισμό της δράσης της, τα «Σοβιέτ» (αυτό της Πετρούπολης από τις 13/10/1905), οδηγώντας μάλιστα στην μεγαλύτερη γενική απεργία διαρκείας ως τότε στον κόσμο. Τριάντα τέσσερα χρόνια μετά την Παρισινή Κομμούνα, επιβεβαιωνόταν ότι η εργατική τάξη στην πάλη της ενάντια στα αφεντικά έχει την τάση να γεννά τα εργαλεία της απελευθέρωσής της.

Μέσα στην Αριστερά (Σοσιαλδημοκρατία) της Ρωσίας, που τότε απέκτησε μαζικούς δεσμούς με την τάξη, άνοιξε η συζήτηση για τη στρατηγική και τον χαρακτήρα της επανάστασης.

Μπολσεβίκοι και Μενσεβίκοι

Μέχριτο 1905, αποτελούσε κοινό τόπο για τους σοσιαλιστές ότι η μετάβαση από το ένα σύστημα στο άλλο γίνεται χωρίς να «χάνονται στάδια». Η φεουδαρχία θα έδινε τη θέση της στον καπιταλισμό. Ο καπιταλισμός θα οδηγούσε σε μεγάλη αύξηση των παραγωγικών δυνάμεων και της εργατικής τάξης. Αυτό αποτελούσε προϋπόθεση για τη δημιουργία υλικής αφθονίας, που με τη σειρά της αποτελούσε προϋπόθεση για την ανατροπή του καπιταλισμού υπέρ του σοσιαλισμού, μιας κοινωνίας καθολικής ευημερίας χωρίς εκμετάλλευση και καταπίεση.Έτσι, ο σοσιαλισμός θεωρείτο πιθανότερο να προκύψει σε αναπτυγμένες καπιταλιστικά χώρες (Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία κλπ) και να ακολουθήσει στις πιο καθυστερημένες χώρες, ενώ για τη Ρωσία έμοιαζε ως λογικό άμεσο καθήκον μια αστική και όχι μια σοσιαλιστική επανάσταση.

Οι μενσεβίκοι, δεξιά πτέρυγα των σοσιαλιστών, πίστευαν ότι τον ηγετικό ρόλο στην επανάσταση πρέπει να έχει η αστική τάξη, όπως το 1789, περιορίζοντας την εργατική τάξη και τους αγρότες σε συμπληρωματικό ρόλο.

Όμως η αστική τάξη, ήδη από τις αστικές επαναστάσεις του 1848 είχε ήδη δείξει ότι δεν είχε πλέον  προοδευτικό και δημοκρατικό, αλλά αντιδραστικό κι αντεπαναστατικό ρόλο. Οι εργάτες όταν ξεσηκώνονταν ενάντια στη φεουδαρχία, διεκδικούσαν καλύτερες συνθήκες ζωής και έρχονταν σε ταυτόχρονη σύγκρουση με τους καπιταλιστές (εργοστασιάρχες κλπ), που είχαν δείξει ότι προτιμούσαν να συμβιβάζονται με τη φεουδαρχία, παρά με τους εργάτες. Η βασική αντίθεση στην κοινωνία είχε γίνει  «εργάτες vs αφεντικά» και ο βασικός κινητήρας των επαναστάσεων, ακόμα και επαναστάσεων με αστικά αιτήματα, γινόταν η εργατική τάξη.

Έτσι οι μπολσεβίκοι (του Λένιν) θεωρούσαν ότι ηγετικό ρόλοστην επανάσταση πρέπει να έχει ηεργατική τάξη, η οποία μαζί με τους αγρότεςθα έχει βασικό στόχο να εκπληρώσει τα αστικά-δημοκρατικά καθήκοντα, ανατρέποντας τον τσαρισμό και εγκαθιδρύοντας μια δημοκρατική κυβέρνηση αγροτών-εργατών. Η επανάσταση δεν θα έθιγε τις βάσεις του καπιταλισμού,αντίθετα θα έδινε νέα ώθηση στην καπιταλιστική ανάπτυξηκαι παράλληλα θα προχωρούσε σε αναδασμό της γης, εκδημοκρατισμό της κοινωνίας και ανέβασμα του βιοτικού επιπέδου της εργατικής τάξης.

Τρότσκι

Ο Τρότσκι προφανώς και συμφωνούσε με τον ηγετικό ρόλο της εργατικής τάξης στην επερχόμενη επανάσταση και δεν αρνιόταν ότι η επανάσταση θα είχε καθήκον να λύσει τα αστικοδημοκρατικά καθήκοντα της χώρας. Προχωρούσε όμως περισσότερο την ανάλυση της σχέσης εργατών-αγροτών και του χαρακτήρα της επανάστασης.

Έτσι, διατύπωσε μια τρίτη, ακόμα πιο ριζοσπαστική θεωρία, που καταρχάς αποκρυσταλλώθηκε στο έργο του «Αποτελέσματα και Προοπτικές» το 1906 και αργότερα έμεινε γνωστή ως «Διαρκής Επανάσταση». Τον όρο χρησιμοποίησε πρώτη φορά ο Μαρξ μετά την ευρωπαϊκή επανάσταση του 1848, για την αντικατάσταση της αστικής τάξης από την εργατική, ως δύναμης που μπορεί να ολοκληρώσει μια αστικο-δημοκρατικήεπανάσταση, αλλά και για το καθήκον διεθνούς εξάπλωσης της εργατικής επανάστασης, μέχρι την διεθνή απαλλοτρίωση των καπιταλιστών.

Ο Τρότσκι,με βάση τα νέα δεδομένα,επικαιροποίησε και προχώρησε αυτή την ανάλυση, εφαρμόζοντας την λογική της ανισομερούς και συν­δυα­σμέ­νης ανά­πτυ­ξης στις ρωσικές συνθήκες. Κάθε χώρα είχε διαφορετική ανάπτυξη από τις άλλες, αλλά δεν ήταν απαραίτητο να περάσει όλα τα στάδια, με τον ίδιο τρόπο και στο ίδιο χρονικό διάστημα. Κάποια «στάδια» συγχωνεύονταν, αξιοποιώντας την προηγούμενη ιστορική πείρα.

O παγκόσμιος χαρακτήρας τoυ καπιταλισμού, της αγοράς και της εργατικής τάξης και η παγκόσμια αλληλεξάρτηση της οικονομίας καθιστούσε διεθνή και την πάλη των εργατών για τη σοσιαλιστική απελευθέρωση. Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων σε παγκόσμιο επίπεδο ήταν ώριμη  για τον σοσιαλισμό. Συνεπώς, αφενός ήταν δυνατό να ξεκινήσει η σοσιαλιστική ανατροπή ακόμα και σε μια καθυστερημένη χώρα, αφετέρου όμως ο σοσιαλισμός ακόμα και σε μια αναπτυγμένη χώρα δεν μπορεί να  μακροημερεύσει αν δεν εξαπλωθεί κι επικρατήσει σε παγκόσμιο επίπεδο.

Άλλωστε, στην πραγματικότητα ήδη είχε δικαιωθεί αυτή η ανάλυση:

«Είναι δυνατόν να έρθουν οι εργάτες στην εξουσία σε μια οικονομικά καθυστερημένη χώρα πιο γρήγορα απ’ ότι σε μια αναπτυγμένη χώρα. Το 1871 οι εργάτες συνειδητά πήραν την εξουσία στα χέρια τους στο μικροαστικό Παρίσι -βέβαια, μόνο για δυο μήνες, αλλά στα μεγάλα καπιταλιστικά κέντρα της Βρετανίας και των Ηνωμένων Πολιτειών δεν την έχουν πάρει ούτε για μια ώρα.» («Αποτελέσματα και Προοπτικές»).

Η «Διαρκής επανάσταση» προσέδιδε τρία χαρακτηριστικά στις επαναστάσεις του μέλλοντος: α) η δημοκρατική επανάσταση είναι υποχρεωμένη να μετατραπεί σε σοσιαλιστική, για να εκπληρώσει ακόμα και τα αστικά-δημοκρατικά καθήκοντα, β) η σοσιαλιστική επανάσταση είναι μια συνεχής επαναστατική διαδικασία, που πασχίζει να αντιμετωπίσει την αστική-φεουδαρχική αντίδραση και τον διεθνή ιμπεριαλισμό και να διευρύνει συνεχώς το εργατικό κράτος, γ) η σοσιαλιστική επανάσταση δεν μπορεί να ολοκληρωθεί σε μια χώρα, είτε πρόκειται για αναπτυγμένη, είτε για καθυστερημένη χώρα. Μπορεί να ξεκινήσει από μια χώρα, αλλά ολοκληρώνεται μόνο διεθνώς και τελικά με την κατάργηση των τάξεων σε παγκόσμια κλίμακα.

Η αστική τάξη ήταν πλέον αντιδραστική και δεν μπορούσε να παίξει πρωτοπόρο ρόλο στην επανάσταση. Ακόμα και σε μια μη αναπτυγμένη καπιταλιστικά χώρα, η εργατική τάξη θα ήταν αδιανόητο να πρωταγωνιστήσει στην ανατροπή του παλιού καθεστώτος και έπειτα να παραδώσει την ηγεσία στους αστούς. Θα ερχόταν υποχρεωτικά σε σύγκρουση μαζί τους και θα υποχρεωνόταν να πάρει η ίδια την εξουσία και να προχωρήσει σε μέτρα όχι μόνο αστικοδημοκρατι­κής ολο­κλή­ρω­σης (αγρο­τι­κή με­ταρ­ρύθ­μι­ση, δη­μο­κρα­τι­κή ανα­συ­γκρό­τη­ση του κρά­τους, πο­λι­τι­κές και συν­δι­κα­λι­στι­κές ελευ­θε­ρί­ες, δικαίωμα στην αυτοδιάθεση των εθνών κτλ), αλλά και σε σοσιαλιστικά μέτρα. Διαφορετικά η εργατική τάξη θα συντριβόταν, η επανάσταση θα πισωγύριζε και δεν θα ολοκλήρωνε ούτε τα αστικά-δημοκρατικά της καθήκοντα. Τι θα γίνει για παράδειγμα, ρωτάει ο Τρότσκι, αν οι καπιταλιστές απαντήσουν στα αίτημα των εργατών για οκτάωρο με λοκ-άουτ;  Μια αστική κυβέρνηση θα επιλέξει να στηρίξει τους καπιταλιστές. Η εργατική κυβέρνηση όμως πρέπει να απαντήσει με απαλλοτρίωση των εργοστασίων.Οποιαδήποτε «έκπτωση», «ρεαλισμός», αυτοπεριορισμός της εργατικής τάξης θα οδηγούσαν στο συμβιβασμό και την ήττα.

Και το αντίστροφο: η πάλη για τη δημοκρατία, για τον αναδασμό της γης, κατά της εθνικής καταπίεσης, ενάντια στην ιμπεριαλιστική υποδούλωση, μπορούσαν να ολοκληρωθούν μόνο με τον ηγετικό ρόλο της εργατικής τάξης σε μια επανάσταση και την ανατροπή των καπιταλιστών.

Η παραχώρηση της ηγεσίας στην μεσαία ή την μικροαστική τάξη των πόλεων θα οδηγούσε στην κυριαρχία της αστικής τάξης, όπως έδειξε και η μεγάλη γαλλική επανάσταση του 1789.Το ίδιο θα συνέβαινε με την παραχώρηση της ηγεσίας τους αγρότες. Έκανε κριτική στο μπολσεβίκικο σύνθημα για «δημοκρατική κυβέρνηση εργατών-αγροτών», που προκαλούσε σύγχυση και κινδύνευε να ευνοήσει τη διάχυση της εργατικής τάξης στις μικροαστικές-αγροτικές μάζες δημιουργώντας «τις πιο ευνοϊκές συνθήκες για την ηγεμονία της αστικής τάξης και, κατά συνέπεια, για την κατάρρευση της δημοκρατικής επανάστασης» .

Η επανάσταση στη Ρωσία, πράγματι, προϋπέθετε την στήριξη των φτωχών αγροτών. Όμως ποια  τάξη θα  καθοδηγούσε την επανάσταση και μέχρι πού θα προχωρούσε; Η αγροτιά δεν θα μπορούσε να παίξει ανεξάρτητο ρόλο στην επανάσταση λόγω της ενδιάμεσης θέσης της και της ετερογενούς κοινωνικής της σύνθεσης – θα αναγκαζόταν να διαλέξει: με τους αστούς ή με τους εργάτες.Οι πλούσιοι αγρότες θα έπαιρναν το μέρος της αντίδρασης. Αν οι εργάτες δεν κατάφερναν να ηγηθούν των φτωχών αγροτών, αστοί και γαιοκτήμονες θα συμμαχούσαν εναντίον τόσο των εργατών όσο και των αγροτών. Συνεπώς, η εργατική τάξη ήταν η μόνη που θα μπορούσε να λύσει το αγροτικό πρόβλημα, μπαίνοντας επικεφαλής της επανάστασης για να την πάει «μέχρι τέλους», χωρίς συμβιβασμούς και υποχωρήσεις απέναντι στις άλλες τάξεις.

«Όσο λιγότερο το προλεταριάτο περιμένει την εμφάνιση της αστικής δημοκρατίας, τόσο λιγότερο προσαρμόζεται στην παθητικότητα και τους περιορισμούς των μικροαστών και της αγροτιάς, … και τόσο μεγαλύτερες θα είναι οι πιθανότητες την κρίσιμη στιγμή να πάρει μαζί του τις μη-προλεταριακές μάζες…η χειρότερη αυταπάτη σ’ όλη τη μέχρι τώρα πορεία του ήταν να στηρίζεται σε άλλους.» («Αποτελέσματα και Προοπτικές»)

Για τον διεθνή χαρακτήρα της επανάστασης

Ας αφήσουμε να μιλήσει ο ίδιος:

«Ο μαρξισμός παίρνει σαν αφετηρία του την παγκόσμια οικονομία υπολογισμένη όχι σαν ένα άθροισμα των εθνικών μερών της, αλλά ως μια δυναμική και ανεξάρτητη πραγματικότητα που έχει δημιουργηθεί από το διεθνή καταμερισμό της εργασίας και από την παγκόσμια αγορά…. Ο εθνικός καπιταλισμός δεν μπορεί να κατανοηθεί και ακόμα λιγότερο να ανοικοδομηθεί, παρά μόνο σαν ένα μέρος της παγκόσμιας οικονομίας…», γράφει ο Τρότσκι το 1929 στο έργο του «Διαρκής Επανάσταση», συμπληρώνοντας το «Αποτελέσματα και Προοπτικές». Πολύ περισσότερο, και ανεξάρτητα από το αν πρόκειται για μια αναπτυγμένη ή  καθυστερημένη χώρα, συνεχίζει:«η ολοκλήρωση της σοσιαλιστικής επανάστασης μέσα σε εθνικά όρια είναι αδιανόητη.….Η σοσιαλιστική επανάσταση αρχίζει στην εθνική αρένα, ξεδιπλώνεται στη διεθνή αρένα, και ολοκληρώνεται στην παγκόσμια αρένα…»

Παρατηρώντας, για παράδειγμα,τον μεγάλο βαθμό οικονομικής αλληλεξάρτησης Μεγάλης Βρετανίας και Ινδίας, είναι κατηγορηματικός: «Οι επιτυχίες του απελευθερωτικού κινήματος στην Ινδία προϋποθέτουν το επαναστατικό κίνημα στην Αγγλία και αντίστροφα. Μια ανεξάρτητη σοσιαλιστική κοινωνία δεν μπορεί να οικοδομηθεί ούτε στην Ινδία ούτε στην Αγγλία. Και οι δύο χώρες θα πρέπει να αποτελέσουν μέρη ενός υψηλού όλου. Είναι σ’αυτό, και μόνο σ’ αυτό, που στηρίζονται τα αδιάσειστα θεμέλια του μαρξιστικού διεθνισμού». («Διαρκής Επανάσταση»)

Προφανώς δεν θα προκύψουν νικηφόρες εργατικές επαναστάσεις ταυτόχρονα, μα θα μεσολαβήσει ένα μεταβατικό διάστημα. Ωστόσο, για τον  Τρότσκι ήτανήδη ξεκάθαρη η τάση των εργατικών αγώνων και των επαναστάσεων να μεταδίδονται, όπως είχε ήδη δείξει το 1789 και το 1848: γιατί η οικονομία είναι παγκόσμια, οι αλληλεξαρτήσεις μεταξύ των κρατών μεγάλες, η οικονομική και πολιτική συγκυρία που προετοιμάζει τις επαναστάσεις είναι διεθνής, αλλά και γιατί οι αγώνες και ιδιαίτερα οι νίκες των καταπιεσμένων σε μια χώρα ανεβάζουν την αυτοπεποίθηση των καταπιεσμένων στις άλλες χώρες.

«….Ο θρίαμβος της επανάστασης στη Ρωσία θα σημάνει τον αναπόφευκτο θρίαμβο της επανάστασης στην Πολωνία. … Ένας πόλεμος ανάμεσα στη φεουδαρχική-αστική Γερμανία και την επαναστατική Ρωσία θα οδηγήσει αναπόφευκτα σε μια προλεταριακή επανάσταση στη Γερμανία….(Η ρώσικη επανάσταση) θα δημιουργήσει τις αναγκαίες προϋποθέσεις για επανάσταση στη συνείδηση και τη διάθεση της ευρωπαϊκής εργατικής τάξης…. Η επανάσταση στην Ανατολή θα μεταδώσει επαναστατικό ιδεαλισμό στο δυτικό προλεταριάτο και θα του δημιουργήσει την επιθυμία να μιλήσει με τους εχθρούς τους στα «ρωσικά». Αν το ρωσικό προλεταριάτο βρεθεί στην εξουσία, … θα συναντήσει την ετοιμότητα του παγκόσμιου προλεταριάτου να προσφέρει οργανωμένη υποστήριξη.
Αν αφεθεί μόνη της, στις δικές της δυνάμεις, η εργατική τάξη της Ρωσίας θα τσακιστεί απ’ την αντεπανάσταση τη στιγμή που η αγροτιά θα της γυρίσει την πλάτη. … Με την κρατική εξουσία στα χέρια της, …. θα στείλει στους συντρόφους της σε όλο τον κόσμο το παλιό σύνθημα μάχης … για την τελευταία επίθεση: Εργάτες όλων των χωρών ενωθείτε!»  («Αποτελέσματα και Προοπτικές») Πόσο προφητικά λόγια!

Η θεωρία επιβεβαιώνεται από την πράξη

Η «Διαρκής Επανάσταση» αποδείχθηκε μέθοδος ερμηνείας, οργάνωσης και πρόβλεψης του χαρακτήρα των εργατικών-λαϊκών εξάρσεων και επαναστάσεων στον 20^ο και τον 21^ο αιώνα. Επιβεβαιώθηκε ξανά και ξανά,  θετικά αλλά κυρίως αρνητικά, τις επόμενες δεκαετίες. Η αφορμή της επανάστασης μπορούσε να είναι η πάλη ενάντια στην πείνα, στον πόλεμο, τον φασισμό, τον ιμπεριαλισμό, την αποικιοκρατία, την κατοχή, τη φεουδαρχία, τη δικτατορία κ.ο.κ. Όμως πάντα μέσα σε αυτή την πάλη προέκυπτε αδυσώπητα το ζήτημα του «ποια τάξη ηγεμονεύει και διεκδικεί την εξουσία».

Η νικηφόρα εργατική επανάσταση στην Ρωσία ήταν η απόλυτη επιβεβαίωση της θεωρίας της «Διαρκούς Επανάστασης». Η μεταβατική αστική κυβέρνηση που προέκυψε μέσα από την επανάσταση του Φλεβάρη του 1917 ούτε ψωμί έδωσε στους εργάτες, ούτε γη στους αγρότες, ούτε τον πόλεμο σταμάτησε, προδίδοντας τον λαό της επανάστασης. Στις 3 Απρίλη ο Λένιν με τις «Θέσεις του Απρίλη» υιοθετούσε τη Διαρκή Επανάσταση: «Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ», κόντρα στην υπόλοιπη ηγεσία των Μπολσεβίκων που τον κατηγορούσε για… τροτσκισμό. Ο Οκτώβρης του 1917 έφερε την εργατική τάξη στην εξουσία, παραχωρώντας τη γη στους αγρότες. Η νίκη της επανάστασης του ’17 προκάλεσε επαναστατικό αναβρασμό σε όλο τον πλανήτη.

Όμως, όπως έλεγε κι ο Λένιν, “Ποτέ δεν διατηρούσαμε ψευδαισθήσεις ότι οι δυνάμεις του προλεταριάτου και του επαναστατημένου λαού σε μια χώρα, … μπορούσαν να ανατρέψουν τον διεθνή ιμπεριαλισμό. Αυτό μπορεί γίνει μόνο με τη συνδυασμένη προσπάθεια των εργατών όλου του κόσμου”.

Ο Τρότσκι σημείωνε για την αρνητική επιβεβαίωση της θεωρίας της «Διαρκούς»:

«… Ο Μαρξ θεώρησε την αστική επανάσταση του 1848 σαν το άμεσο πρελούδιο της προλεταριακής επανάστασης. … Η επανάσταση του 1848 δεν μετατράπηκε σε σοσιαλιστική επανάσταση. Αλλά ακριβώς γι’ αυτόν το λόγο δεν πραγματοποίησε τη δημοκρατία. Όσο για την Γερμανική Επανάσταση του 1918, δεν υπήρξε καμιά δημοκρατική ολοκλήρωση της αστικής επανάστασης» , αντίθετα κατέληξε σε  «αστική αντεπανάσταση».(«Διαρκής Επανάσταση»)

Έτσι η υποχώρηση του επαναστατικού κύματος και οι ήττες των εργατών σε όλες τις άλλες χώρες επιβεβαίωσαν και πάλι την διαρκή επανάσταση «από την ανάποδη»: απομόνωσαν τη Ρωσία και οδήγησαν στην σταλινική αντεπανάσταση και την παλινόρθωση του καπιταλισμού.

Η σταλινική Κομιντέρν πλέον μετέτρεπε τα Κομμουνιστικά Κόμματα σε βραχίονες στήριξης της ΕΣΣΔ και τα καθιστούσε υπεύθυνα για τις ήττες σε δεκάδες εργατικές και αγροτικές εξεγέρσεις κι επαναστάσεις τις επόμενες δεκαετίες. Στόχος δεν ήταν πλέον η διεθνοποίηση της επανάστασης, αλλά η στήριξη ενός νέου τύπου εκμεταλλευτικού-κρατικοκαπιταλιστικού καθεστώτος και της γραφειοκρατικής άρχουσας τάξης του. Η Διαρκής Επανάσταση μετατράπηκε σε συνώνυμο του διαβόλου, η νικηφόρα εμπειρία του 1917 και οι «Θέσεις του Απρίλη» θάφτηκαν, ο σταλινισμός επέστρεφε στις θέσεις των μενσεβίκων του 1905, υποτάσσοντας τα εργατικά συμφέροντα στην μικροαστική και τελικά στην αστική τάξη.

Περιληπτικά μπορούμε να αναφέρουμε τα εξής. Στην επανάσταση της Κίνας, το 1925-27, το ΚΚ υποτάχθηκε στο εθνικιστικό Κουομιντάνγκ, γιατί «ο χαρακτήρας της επανάστασης ήταν αστικός». Το ΚΚ αφοπλίστηκε και σφάχτηκε και οι εργάτες ηττήθηκαν, η αστική τάξη σταθεροποιήθηκε. Μεγάλες επαναστατικές ευκαιρίες παρουσιάστηκαν τη δεκαετία του ’30 σε αρκετές άλλες χώρες. Στα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα, τη Γαλλία και την Ισπανία, τα ΚΚ ωθήθηκαν σε δημοκρατικά αντιφασιστικά μέτωπα και εντάχθηκαν σε αστικές κυβερνήσεις. Οι επαναστατικές ευκαιρίες προδόθηκαν γιατί προείχε η συμμαχία της ΕΣΣΔ με τον δυτικό ιμπεριαλισμό ενάντια στον Χίτλερ. Οι εργάτες ηττήθηκαν, η αντίδραση και ο φασισμός θριάμβευσαν, η Αριστερά της Ισπανίας σφαγιάστηκε. Αντίθετα με τις ντιρεκτίβες της Κομιντέρν, ο φασισμός κι ο πόλεμος ήταν άλλα δυο  «δημοκρατικά ζητήματα» που δεν μπορούσαν να αντιμετωπιστούν από διαταξικά στάδια και συμμαχίες με αστούς και ιμπεριαλιστές, αλλά με την ανεξάρτητη δράση της εργατικής τάξης και την διεθνή σοσιαλιστική επανάσταση.Τη δεκαετία του ’40 προέκυψαν διεθνώς μεγάλες επαναστατικές καταστάσεις, στις οποίες ηγήθηκαν τα ΚΚ. Προτίμησαν όμως να ενταχθούν σε κυβερνήσεις εθνικής ενότητας με αστούς και αφοπλίστηκαν οικειοθελώς. Στόχο έθεσαν την αστική-δημοκρατική ολοκλήρωση και την καπιταλιστική ανάπτυξη, που θα δημιουργούσαν στο απροσδιόριστο μέλλον τις προϋποθέσεις για τον σοσιαλισμό. Κατέληξαν σε σφαγή, καταστολή και αντεπίθεση της Δεξιάς, ενώ οι (πρωταγωνιστές της μάχης ενάντια στον φασισμό) εργάτες ηττημένοι μετατρέπονταν σε γρανάζια για την μεταπολεμική καπιταλιστική ανάπτυξη, ζώντας και δουλεύοντας σε άθλιες συνθήκες.

Στην Ελλάδα μάλιστα διεξήχθη ο μεγαλύτερος εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας ενάντια στη ναζιστική κατοχή, υπό την ηγεμονία του ΚΚΕ και κεντρικό τον ρόλο της εργατικής τάξης. Όταν απελευθερώθηκε η Ελλάδα από τους ναζί, η χώρα βρισκόταν σε μεγάλο βαθμό στα χέρια του ΚΚΕ. Το ΚΚΕ όμως ποτέ δεν θεώρησε την εργατική εξουσία και τον σοσιαλισμό ως άμεσα καθήκοντα. Ως σταλινικό κόμμα ακολούθησε πιστά την (μενσεβίκικη) θεωρία των σταδίων, έχοντας ήδη υπογράψειτην υποταγή στην ελληνική αστική τάξη και τον αγγλικό ιμπεριαλισμό, στις συνθήκες του Λιβάνου και της Καζέρτας.Από τις 12 μέχρι τις 18 Οκτωβρίου 1944, υπήρχε πραγματικό κενό εξουσίας, επειδή το ΚΚΕ, τιμώντας τις υπογραφές του, ανέμενε την έλευση της κυβέρνησης Παπανδρέου που βρισκόταν στην Αίγυπτο. Όταν ο Παπανδρέου έφτασε, τον υποδέχτηκε με ενθουσιασμό και εντάχθηκε στην κυβέρνησή του με 6 υπουργικά πόστα, φρενάροντας τις εργατικές διεκδικήσεις και συνεργώντας σε μέτρα… σκληρής λιτότητας. Αυτή η πολιτική οδήγησε στα Δεκεμβριανά, τη Βάρκιζα και τελικά την ήττα στον εμφύλιο. Η Διαρκής επιβεβαιωνόταν και πάλι: η πάλη ενάντια στους κατακτητές περνούσε μέσα από την πάλη ενάντια στην ελληνική αστική τάξη. Ο συμβιβασμός με τους Έλληνες καπιταλιστές και την Αγγλία οδήγησε σε αλλαγή κατακτητή (δεκάδες χιλιάδες εγγλέζοι βομβάρδισαν την Αθήνα κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών) και νέα σκλαβιά για τους εργάτες και τα λαϊκά στρώματα.

Διεθλασμένη Διαρκής Επανάσταση

Τη δεκαετία του ’40, του ’50 και του ’60 υπήρξαν ιδιότυπες επαναστατικές ανατροπές καθεστώτων, όπως στην Κούβα και την Κίνα:

Ναι μεν η αστική τάξη σε αυτές τις καθυστερημένες χώ­ρες ήταν ανίκανη να ηγηθεί μιας αστικής επανάστασης, αλλά και ηεργατική τάξη δεν έπαιζε απολύτως κανένα ρόλο στην κατάκτηση της εξουσίας. Ωστόσο τα καθεστώτα σάπιζαν και ανατράπηκαν από αγροτικά ένοπλα κινήματα με επικεφαλής διανοούμενους των ΚΚ. Σε αυτές τις επαναστάσεις η εργατική εκμετάλλευση συνεχίστηκε, οι παλιές δομές του αστικού κράτους αξιοποιήθηκαν, αλλά παρ’ όλα αυτά, αρκετά αστικά-δημοκρατικά καθήκοντα λύθηκαν . Η γη μοιράστηκε στους αγρότες, οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις εκδιώχθηκαν, παρόλο που οι εργάτες τελικά δεν απελευθερώθηκαν. Εδώ η θεωρία της διαρκούς επανάστασης χρειάστηκε και πάλι προσαρμογές – και συμπληρώθηκε από τη θεωρία της «Διεθλασμένης Διαρκούς Επανάστασης» του Τόνι Κλιφ. Τα καθεστώτα αυτά βεβαίως επιβίωσαν ως καθεστώτα κρατικού καπιταλισμού καθ’ εικόνα και ομοίωση της ΕΣΣΔ, δημιουργώντας και πάλι μια νέου τύπου αστική τάξη.

Μεταπολεμική και σύγχρονη περίοδος-η αρνητική επιβεβαίωση της θεωρίας

Ο Μάης του ’68 πυροδότησε ένα ξέσπασμα εργατικών αγώνων σε Ανατολή και Δύση. Τα ΚΚ και πάλι επιδόθηκαν στην ανακάλυψη σταδίων για να ελέγξουν ή να κλείσουν τις μεγάλες εργατικές εκρήξεις, εξασφαλίζοντας τη συνέχεια του αστικού κράτους ή την ομαλή μετάβαση από τις δικτατορίες σε δημοκρατίες. Πάντα μπροστά έμπαινε ένας άλλος στόχος (η δημοκρατία, η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, η ανεξαρτητοποίηση από τους ιμπεριαλιστές κ.ο.κ.) αλλά ποτέ δεν ήταν οι συνθήκες ώριμες για να διεκδικήσει η εργατική τάξη τον σοσιαλισμό, σπαταλώντας και τις νέες ευκαιρίες, οδηγώντας σταδιακά στην όλο και μεγαλύτερη απαξίωση της Αριστεράς και των κομμουνιστικών ιδεών.Λόγω της περιόδου σχετικής ανάπτυξης της καπιταλιστικής Δύσης, υπήρξαν κάποιες κατακτήσεις για την εργατική τάξη και τη δημοκρατία, αλλά μόνο για να αρχίσουν να ξηλώνονται από τη δεκαετία του ’80 με τη νεοφιλελεύθερη επέλαση και πολύ πιο γρήγορα μετά την οικονομική κρίση του 2008. Άλλη μια παραλλαγή της «θεωρίας της Διαρκούς», που επιβεβαιώνει όμως το κεντρικό σκεπτικό.

Ξανά και ξανά επιβεβαιώθηκε στις σύγχρονες κοινωνίες ότι δεν υπάρχει «προοδευτική αστική τάξη». Ακόμα και σήμερα υπάρχουν άλυτα «αστικά» ζητήματα. Ούτε οι γαιοκτήμονες έχουν εξαλειφθεί παντού, ούτε όλα τα έθνη έχουν απελευθερωθεί σε όλη τη Γη. Για παράδειγμα, το 1948, με τις ευλογίες Δύσης κι ΕΣΣΔ, δημιουργήθηκε ένα νέο ρατσιστικό καθεστώς, το Ισραήλ στα εδάφη της Παλαιστίνης.Στην σύγχρονη Ελλάδα, σχεδόν 200 χρόνια μετά την επανάσταση του 1821, η Εκκλησία παραμένει ο μεγαλύτερος γαιοκτήμονας της χώρας, παρεμβαίνει συστηματικά στην πολιτική ζωή της χώρας, ενώ οι εικόνες της στις σχολικές αίθουσες συμβολίζουν την εξουσία της στο εκπαιδευτικό σύστημα και το κράτος συνολικά. (Πράγμα που οφείλεται και στο ότι, αντίθετα με την περίπτωση της Γαλλικής Επανάστασης όπου η αστική τάξη σάρωσε τα προνόμια της Εκκλησίας, η ελληνική αστική τάξη συμμάχησε εξαρχής με τον κλήρο για την εδραίωση του αστικού κράτους απέναντι στους δικούς της «ξεβράκωτους».)

Σήμερα βλέπουμε διεθνώς, δίπλα στην αντεργατική επίθεση, την ραγδαία ανάπτυξη του φασισμού και του ρατσισμού, την περιστολή των δημοκρατικών δικαιωμάτων. Ο καπιταλισμός της παρακμής γυρίζει τις δυτικές κοινωνίες σε εργασιακές συνθήκες 19^ου αιώνα.Η πιθανότητα γενικευμένης πολεμικής σύρραξης μεγαλώνει, ενώ περιλαμβάνει πλέον και πυρηνικά όπλα.Η παγκόσμια οικονομία είναι πολύ πιο ώριμη απ’ ότι το 1905 και οι εργάτες αποτελούν πλέον πάνω από το μισό εργατικό δυναμικό του πλανήτη. Βαδίζουμε σε μια περίοδο που το δίλημμα «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα» γίνεται όλο και πιο επίκαιρο. Συνεπώς για τους επαναστάτες σοσιαλιστές σε κάθε χώρα, είναι αναγκαίο να προβάλλουν το όραμα του σοσιαλισμού αντί για «ενδιάμεσα στάδια».

Από την άλλη, έχει επιβεβαιωθεί ότι η εργατική τάξη είναι αυτή που μπορεί να μπει επικεφαλής διαταξικών κινημάτων και καθορίσει τον χαρακτήρα τους. Αν ηγεμονεύσει μπορεί να δώσει προοπτικές νίκης στην πάλη ενάντια στη λιτότητα, τον ιμπεριαλισμό, τις δικτατορίες, τον φασισμό. Αν υποταχθεί σε άλλες κοινωνικές δυνάμεις δεν θα μπορέσει να ολοκληρώσει ούτε τα επιμέρους αιτήματα. Σύγχρονα παραδείγματα υπάρχουν πολλά. Την πολιτική ουράς στους αστούς ακολούθησαν μεταπολεμικά τα μαζικά ΚΚ στις χώρες της Μέσης Ανατολής, υποτάσσοντας την εργατική τάξη στους «προοδευτικούς αστούς εθνικιστές». Το αποτέλεσμα ήταν η ήττα των εργατών και η διάλυση της Αριστεράς, ενώ μέχρι σήμερα κυριαρχούν αντιδραστικές δυνάμεις και δικτατορίες.Η αραβική άνοιξη του 2011-12 οδήγησε σε διαταξικά κινήματα για κοινωνικές μεταρρυθμίσεις και εκδημοκρατισμό των χωρών της Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής. Η εργατική τάξη δεν κατάφερε να ηγεμονεύσει κι ακολούθησε η αντεπανάσταση και η αντίδραση.

Σχηματικά για την Ελλάδα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εργατική τάξη με τις πλατείες, την «εξέγερση» των παρελάσεων και τις 30+ γενικές απεργίες του 2010-12 μπόρεσε και επέβαλλε το «να φύγουν όλοι» και την Αριστερά στην κυβέρνηση. Όμως από τη στιγμή που δεν εμπιστεύτηκε τις δικές της δυνάμεις, αλλά μια ρεφορμιστική δύναμη που υπέτασσε τους εργάτες στα αστικά συμφέροντα και τον ιμπεριαλισμό, οδηγήθηκε στην ήττα.Η συζήτηση συνεχίζεται μέχρι σήμερα μέσα στους κόλπους της Αριστεράς, για παράδειγμα με την επιμονή Λαφαζάνη-Αριστερού Ρεύματος στις συμμαχίες εργατών-μικρομεσαίων επιχειρήσεων και στα πατριωτικά μέτωπα, ή με παρόμοιες διατυπώσεις του ΚΚΕ και τις αναζητήσεις διαταξικών αντιμονοπωλιακών συμμαχιών μέχρι σχετικά πρόσφατα. (Τόσο το ΚΚΕ όσο και οι ηγέτες του Αρ.Ρ., όχι τυχαία, συμμετείχαν στην κυβέρνηση του ’89 με τη Δεξιά…)

Σήμερα οι εργατικοί αγώνες βρίσκονται σε ύφεση και ίσως μια τέτοια συζήτηση ακούγεται όσο «στου κουφού την πόρτα». Είναι όμως στη φύση του καπιταλισμού, της εκμετάλλευσης και της καταπίεσης που αυτός παράγει, να επωάζει τις επόμενες αγωνιστικές και επαναστατικές εξάρσεις της εργατικής τάξης και των υπόλοιπων υποτελών τάξεων και στρωμάτων. Με βάση όλα τα παραπάνω, η θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης  θα συνεχίζει να αποτελεί οδηγό για τους αγώνες και τις επαναστάσεις του μέλλοντος, αλλά και για την επαναστατική Αριστερά που χρειαζόμαστε για να πετύχουμε τόσο τα «μίνιμουμ» αιτήματα, όσο και την ανατροπή του καπιταλισμού από την εργατική τάξη. Δυο «στάδια»-στόχους που ιδιαίτερα σήμερα, στο έδαφος της οικονομικής κρίσης και της καπιταλιστικής σήψης, είναι αξεδιάλυτα δεμένοι μεταξύ τους.