Η έμφυλη διάσταση της καραντίνας

Των Ερνεστίνας Καρυστιναίου – Ευθυμιάτου και Αθηνάς Σκαμπά

Το «µένουµε σπίτι» δεν είναι ίδιο για όλους/ες, αλλά ιδιαίτερα επιβαρυντικό για τις γυναίκες. Είναι µια συνθήκη κρίσης που αναπαράγει, οξυµένες, τις συνέπειες των σεξιστικών/πατριαρχικών αντιλήψεων

Στις µέρες της πανδηµίας, συλλογικότητες και φεµινίστριες σε όλον τον κόσµο επιχειρούν να δώσουν έµφαση σε µια λιγότερο προβεβληµένη από τα µέσα ενηµέρωσης όψη της στη ζωή των γυναικών. Η υγειονοµική κρίση και τα µέτρα καραντίνας και κοινωνικής αποστασιοποίησης που παίρνονται σε όλες τις χώρες επηρεάζουν αρνητικά την καθηµερινότητά τους µε µια σειρά από επιπλέον τρόπους, από ό,τι τους άντρες. Η ανισότητα που υπήρχε και πριν τον ιό, µεγεθύνεται και γίνεται εύγλωττη: Είναι εκείνες που βρίσκονται στην πρώτη γραµµή της µάχης µε τον ιό, αφού η πλειονότητα των εργαζόµενων στην υγεία και την κοινωνική µέριµνα είναι γυναίκες. Σύµφωνα µε έρευνες, οι πλέον εκτεθειµένες εργαζόµενες στον ιό είναι νοσηλεύτριες στα νοσοκοµεία –  οι περισσότερες γυναίκες. Ακόµη και αν ισχύουν τα ως τώρα στοιχεία ότι οι γυναίκες έχουν περισσότερη «άµυνα» απέναντι στον ιό σε σχέση µε τους άντρες εξαιτίας βιολογικών παραµέτρων, είναι εκείνες που εκτίθενται παραπάνω στο να νοσήσουν στους εργασιακούς τους χώρους.

Παράλληλα, εξαιτίας του έµφυλου ρόλου τους στις πατριαρχικά δοµηµένες κοινωνίες ανά τον κόσµο, είναι οι γυναίκες εκείνες που εργαζόµενες στο σπίτι και ασχολούµενες µε τη φροντίδα, σηκώνουν επιπλέον βάρος στις πλάτες τους. Η κρίση του ιού αποκαλύπτει το µέγεθος της απλήρωτης οικιακής εργασίας που κάνουν οι γυναίκες στην καθηµερινότητά στο σύγχρονο καπιταλισµό: ποιες θα φροντίσουν το σπίτι, τώρα που είµαστε συνέχεια µέσα σ’ αυτό; Ποιες θα ασχοληθούν µε τα παιδιά, που δεν πάνε σχολείο; Ποιες θα φροντίσουν τα ευάλωτα/ηλικιωµένα άτοµα της οικογένειας αντικαθιστώντας το κράτος που αδυνατεί- αδιαφορεί για την περίθαλψη αυτών που έχουν ανάγκη; Ποια είναι αυτή που θα προτιµηθεί να εργαστεί από το σπίτι προκειµένου να αναλάβει τις έξτρα υποχρεώσεις του νοικοκυριού της καραντίνας;

Εργαζόµενες ως οικιακές βοηθοί που εργάζονται σε συνθήκες επισφάλειας εκτίθενται στον ιό, για να βγάλουν τα προς το ζην – γι’ αυτές κάθε µεροκάµατο είναι πολύτιµο και η εργασία εξ αποστάσεως αδύνατη. Πού θα έπρεπε να έχουν το δικαίωµα να περάσουν την καραντίνα τους µε ασφάλεια;  Ποιες είναι αυτές που θα προτιµηθούν για την «ελαστικότητά» τους στα ωράρια και τις συνθήκες εργασίας; Αντίστοιχα, µια σειρά από επισφαλώς εργαζόµενες γυναίκες πλήττονται από την εργασιακή ανασφάλεια που ενίσχυσε η εµφάνιση του ιού: εργαζόµενες στην εκπαίδευση, επισφαλώς εργαζόµενες/µερικώς απασχολούµενες ως σερβιτόρες, εργαζόµενες στο σεξ χωρίς δικαιώµατα και ασφάλιση, ανασφάλιστες µετανάστριες εργάτριες.

Επιπλέον, εξαιτίας της κατάστασης «έκτακτης ανάγκης» που έχει διαµορφωθεί, εµφανίζονται σηµάδια περιορισµού των αναπαραγωγικών δικαιωµάτων των γυναικών: πέντε πολιτείες των ΗΠΑ αλλά και νοσοκοµεία στη Βραζιλία έχουν «παγώσει» τις επεµβάσεις για άµβλωση µετά το ξέσπασµα του covid-19, εντάσσοντάς τες σε µια σειρά από «µη επείγουσες» ιατρικές πράξεις. Aντίστοιχα, σε χώρες που πλήττονται από την πανδηµία όπως η Γαλλία και η Ιταλία, είναι δύσκολη ή αδύνατη η πρόσβαση σε δοµές που ασχολούνται µε τις αµβλώσεις.

Ενδοοικογενειακή βία

Οι καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, οι φυσικές -και όχι µόνο- καταστροφές έχουν πάντα ως συνέπεια την αύξηση της έµφυλης βίας. Ο περιορισµός στα σπίτια για πολλές µέρες, η ένταση και το άγχος για οικονοµικούς λόγους, το άγχος από την έκθεση στα ΜΜΕ και τα κοινωνικά δίκτυα λειτουργούν ως παράγοντες που µπορούν να εντείνουν-χειροτερέψουν βίαιες συµπεριφορές. ∆υσκολία πρόσβασης σε δοµές υποστήριξης – συµβουλευτικής λόγω των µέτρων, µπορεί να χειροτερέψει ακόµη περισσότερο τη θέση των γυναικών που υφίστανται βία στο σπίτι τους.

Ήδη από πολλές χώρες του κόσµου έχουµε µηνύµατα δραµατικής αύξησης των περιστατικών. Στατιστικά δεδοµένα που προέρχονται από την αστυνοµία της επαρχίας Hubei της Κίνας καταγράφουν διπλασιασµό των καταγγελιών ενδοοικογενειακής βίας για τον Ιανουάριο σε σχέση µε πέρυσι και τριπλασιασµό για τον Φεβρουάριο, µήνες κορύφωσης της καραντίνας. Η τοπική κυβέρνηση της Καταλονίας, στην Ισπανία, ανακοίνωσε αύξηση 20% των κλήσεων στην κρατική γραµµή βοήθειας τις πρώτες µέρες της καραντίνας. Η Κύπρος ανακοίνωσε 30% αύξηση στις καταγγελίες την πρώτη εβδοµάδα της καραντίνας. Στη Βραζιλία καταγράφηκε άνοδος 40% – 50%, σύµφωνα µε δήλωση δικαστίνας του Ρίο ντε Τζανέιρο. Στην Ιταλία παρατηρήθηκε µείωση των κλήσεων αλλά δραµατική αύξηση των sms και των emails, καθώς οι γυναίκες δεν µπορούν να τηλεφωνήσουν αφού είναι περιορισµένες στον ίδιο χώρο µε τον κακοποιητή τους. Αντίστοιχες ανησυχίες από τις δοµές υποστήριξης θυµάτων έχουµε ήδη και στην Ελλάδα, αλλά και από νοσοκοµεία µε επείγοντα περιστατικά στις ορθοπεδικές κλινικές από ξυλοδαρµούς.

Στη Γαλλία την ίδια µέρα µε την ανακοίνωση του lockdown η υφυπουργός Ισότητας µίλησε για την ανάγκη «έκτακτων στεγών φιλοξενίας κακοποιηµένων γυναικών». Στην Ελλάδα η Γενική Γραµµατέας Ισότητας Μαρία Συρεγγέλα ανέφερε σε συνέντευξή της: «(…) όσες γυναίκες υφίστανται βία στη δουλειά τους ή στο οικογενειακό τους περιβάλλον πρέπει να µας καλέσουν, να ενθαρρυνθούν για να αντιµετωπίσουµε την κατάσταση, υπάρχει ευθεία συνεργασία µε την Αστυνοµία η οποία ανταποκρίνεται άµεσα σε όσα περιστατικά καταγγέλλονται ενώ σε πλήρη λειτουργία βρίσκονται και τα αρµόδια τµήµατα κατά της Ενδοοικογενειακής Βίας της ΕΛΑΣ». «Καµιά γυναίκα που υφίσταται κακοποίηση δεν µπορεί και δεν πρέπει να είναι µόνη της, πόσο µάλλον τώρα τις µέρες του κορωνοϊού. Είµαστε εδώ για να στηρίξουµε και να βοηθήσουµε».

Ωστόσο, η πραγµατικότητα δεν επαληθεύει τις δηλώσεις της κυβερνητικής αξιωµατούχου. Η γραµµή υποστήριξης 15900 λειτουργεί αλλά δεν είναι επαρκής, µε την επιδείνωση της κατάστασης, οφείλει να ενισχυθεί στο πλαίσιο των µέτρων έκτακτης ανάγκης. Πολλές γυναίκες δεν µπορούν να καλέσουν καν γιατί είναι έγκλειστες µαζί µε τον κακοποιητή τους, οπότε θα πρέπει να βρεθούν εναλλακτικοί τρόποι επικοινωνίας µε γραπτά µηνύµατα και διαδικτυακά chat. Οι ξενώνες για κακοποιηµένες γυναίκες δεν ήταν ούτως ή άλλως επαρκείς, χρειάζεται να προβλεφθεί ενίσχυση, επίταξη χώρων που θα µπορούν να καταφύγουν επιζήσασες έµφυλης βίας καθώς και οικονοµική ενίσχυση σε γυναίκες που αναγκάζονται να εγκαταλείψουν το σπίτι για να προφυλαχθούν και να προφυλάξουν τα παιδιά τους.

Ο ρόλος της αστυνοµίας στα περιστατικά που καταγγέλλονται, από περιπτώσεις κακοποίησης µέχρι βιασµούς, ήταν και είναι εξαιρετικά προβληµατικός. Από ελλιπή ανταπόκριση, µέχρι καχυποψία και ενοχοποίηση του θύµατος. Όµως ακόµα και σ’ αυτές τις κρίσιµες µέρες και παρά τις δηλώσεις της γενικής γραµµατέως, εξοργιστική ήταν η στάση της αστυνοµίας σε περιστατικό καταγγελίας σωµατικής κακοποίησης από γυναίκα που κατέφυγε σε αστυνοµικό τµήµα, µαζί µε τα παιδιά της για να υποβάλει µήνυση. Η γυναίκα συνοδευόταν από µάρτυρες που αποδείκνυαν το περιστατικό, καθώς είχαν και αυτοί τραυµατιστεί στην προσπάθειά τους να τη βοηθήσουν. Οι αστυνοµικοί αρνήθηκαν να παραλάβουν τη µήνυση, ενώ ήταν υποχρεωµένοι να καταγράψουν το περιστατικό, να ερευνήσουν την καταγγελία και να ενηµερώσουν τον εισαγγελέα. Αντ’ αυτού τους έδιωξαν από το αστυνοµικό τµήµα, επικαλούµενοι τις νέες έκτακτες συνθήκες λόγω της πανδηµίας και δήλωσαν ότι δεν παραλαµβάνουν καµία µήνυση µέχρι νεωτέρας. Ταυτόχρονα προσπάθησαν να τη µεταπείσουν µε τις συνήθεις δικαιολογίες που προβάλλουν σε τέτοιες περιπτώσεις. Το περιστατικό έγινε γνωστό µετά από καταγγελία του κέντρου «∆ιοτίµα», φορέα που ασχολείται µε θέµατα έµφυλης βίας.

Μπορούµε να κάνουµε κάτι;

Όλες και όλοι νιώθουµε αδύναµοι να αντιδράσουµε, έχοντας περιοριστεί στο σπίτι και χωρίς δυνατότητα κυκλοφορίας. Όµως, ακόµα και σε αυτές τις συνθήκες µπορούµε να κάνουµε πράγµατα.

• Η µήνυση της γυναίκας που είχε αρνηθεί να παραλάβει η αστυνοµία, έγινε τελικά αποδεκτή µε τις πιέσεις του κέντρου «∆ιοτίµα» και µετά τις χιλιάδες αναδηµοσιεύσεις και καταγγελίες προς τη ΓΓΙΦ και το υπουργείο, που στάλθηκαν ηλεκτρονικά.

• ∆ιαδικτυακές καµπάνιες και συλλογή υπογραφών που καταγγέλλουν την ενδοοικογενειακή βία, είναι µηνύµατα στήριξης και δήλωση µη αποδοχής αυτής της κατάστασης. Είναι πολύ σηµαντικό και σε αυτές τις συνθήκες ακόµα σηµαντικότερο, να µην αισθάνονται οι γυναίκες ότι είναι µόνες. Να µην αισθάνονται ντροπή γι’ αυτό που τους συµβαίνει.

• Συµµετοχή στην ενηµέρωση για τις δυνατότητες που έχει µία επιζήσασα έµφυλης βίας να ζητήσει βοήθεια. Η γραµµή βοήθειας 15900, οι νοµικές ενέργειες που µπορεί να κάνει. Μπορούµε να τυπώσουµε οδηγίες ή ακόµα και να τις γράψουµε µε το χέρι και να τις κολλήσουµε σε εµφανή σηµεία, στο δρόµο για το super market ή στη βόλτα µε το κατοικίδιό µας.

• Καταγγέλλουµε κάθε περιστατικό που αντιλαµβανόµαστε, στην πολυκατοικία ή στη γειτονιά µας.

Είναι λίγες µόνο από τις κινήσεις αλληλεγγύης και αλληλοβοήθειας που είµαστε σε θέση να προσφέρουµε.

Όµως το πρόβληµα δε λύνεται µόνο µε την αλληλεγγύη. Το σηµαντικό είναι να πιέσουµε ώστε γίνουν όλες οι απαραίτητες ενέργειες από το κράτος που θα µπορούν να προσφέρουν στις γυναίκες βοήθεια.

• Να ενισχυθούν οι τηλεφωνικές γραµµές καταγγελίας και υποστήριξης ώστε να είναι επαρκείς και να προβλεφθούν εναλλακτικοί τρόποι επικοινωνίας (sms, chat κλπ).

• Να επιταχθούν ξενοδοχεία ή άλλοι χώροι προκειµένου να δηµιουργηθούν έκτακτοι ξενώνες για περιστατικά έµφυλης βίας.

• Το νοµικό σύστηµα µπορεί να προσαρµοστεί για την αντιµετώπιση των έκτακτων αναγκών. Να δοθεί προτεραιότητα στην εκδίκαση υποθέσεων, προκειµένου να διατάσσονται ασφαλιστικά µέτρα προστασίας για τα θύµατα. Υπάρχουν ήδη δικαστικές αποφάσεις, στην Ιταλία, που διέταξαν την έξωση του δράστη από το σπίτι του και όχι την αποµάκρυνση της γυναίκας. Στην Ισπανία εξαιρούνται οι γυναίκες από τις ποινές λόγω απαγορευµένης µετακίνησης, αν είναι θύµατα έµφυλης βίας. Στις συνθήκες έκτακτης ανάγκης δεν υπάρχουν µόνο η αστυνόµευση, η καταστολή και τα πρόστιµα, µπορούν να λαµβάνονται έκτακτα µέτρα και για την προστασία των πιο αδύναµων.

«Μένουµε σπίτι» για να είµαστε ασφαλείς, µας ανακοινώνει κάθε µέρα η κυβέρνηση. «Μένουµε σπίτι» προπαγανδίζουν εν χορώ τα ΜΜΕ, µας προτρέπουν γιατροί, ειδικοί, ηθοποιοί και προσωπικότητες του καλλιτεχνικού χώρου. Το σπίτι, ο ιδιωτικός µας χώρος είναι καταφύγιο, ασφάλεια, ζεστασιά – αυτό µαθαίνουµε ούτως ή άλλως. Άτυχοι οι πρόσφυγες που συνωστίζονται στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και δεν έχουν σπίτι. Άτυχοι οι άστεγοι και οι µοναχικοί άρρωστοι άνθρωποι που δεν έχουν κανέναν να τους βοηθήσει. Τυχεροί αυτοί που έχουν οικογένεια. Η πραγµατικότητα, όµως, ποτέ δεν ήταν αυτή, κι έρχεται τώρα αυτή η κρίση για να λειτουργήσει σαν µεγεθυντικός φακός και να την ξεσκεπάσει.

Η πραγµατικότητα είναι ότι η πυρηνική οικογένεια δεν έχει καµία σχέση µε την ωραιοποιηµένη εικόνα της ευτυχισµένης στιγµής γύρω απ’ το τραπέζι. Η πραγµατικότητα είναι ότι στην πλειονότητα των σπιτιών υπάρχουν εντάσεις και άσχηµο κλίµα που επιδεινώνεται λόγω της αναγκαστικής συνεχούς συνύπαρξης. Η πραγµατικότητα είναι ότι τα µέλη της οικογένειας δεν είναι ισότιµα, αλλά υπάρχουν έµφυλα διαχωρισµένοι ρόλοι κυριαρχικοί για τους άνδρες, πατεράδες και καταπιεστικοί για τις γυναίκες ή/και τα παιδιά µιας οικογένειας. Η πραγµατικότητα είναι ότι στο µεγαλύτερο µέρος ή και σε όλη τη διάρκεια της ζωής µας είµαστε εγκλωβισµένες/οι σε οικογένειες που αναπαράγονται βασισµένες σε σεξιστικά στερεότυπα. Ακόµα κι αν η καταπίεση δεν εκφράζεται µε τη βία, σωµατική ή λεκτική, είναι πολύ συχνό να δηµιουργεί θυµούς, καταθλίψεις και µελαγχολίες.

Το «µένουµε σπίτι», λοιπόν, δεν είναι ίδιο για όλους/ες. Είναι µια συνθήκη κρίσης που αναπαράγει, οξυµένες, τις ανισότητες και τις αδικίες µιας άνισης και άδικης κοινωνίας.