Δωρεάν εμβόλιο σε όλες τις χώρες και για όλους/ες!

Του Αλέξη Λιοσάτου

Όχι στην κερδοσκοπία, τα «πνευματικά δικαιώματα» και τους ανταγωνισμούς πολυεθνικών και κρατών

Στο πλαίσιο του καπιταλισμού έχουν αναπτυχθεί σε απίστευτα υψηλό βαθμό οι παραγωγικές δυνατότητες της ανθρωπότητας, το ίδιο και οι επιστημονικές και τεχνολογικές. Όχι βέβαια επειδή το κεφάλαιο παράγει αξία, αλλά επειδή η εργατική τάξη αποδεικνύεται η μεγαλύτερη παραγωγός αξιών στην ανθρώπινη Ιστορία. Ωστόσο, υπό τον ζυγό του κεφαλαίου η παραγωγή αξιών και οι τεχνολογικές και επιστημονικές πρόοδοι είτε μένουν ανολοκλήρωτες αυτές καθαυτές είτε τα αγαθά τους δεν είναι προσβάσιμα γι’ αυτούς/ές που ζουν από την εργασία τους. Από τον γενικό αυτό κανόνα δεν θα μπορούσε να εξαιρείται το πολυαναμενόμενο εμβόλιο για τον covid-19. Μέσα σε λίγες εβδομάδες από την ταυτοποίηση του νέου κορωνοϊού, ξεκίνησαν οι έρευνες για τη δημιουργία εμβολίου και οι πρώτες κλινικές δοκιμές και σήμερα πάνω από 100 εμβόλια βρίσκονται υπό δοκιμή. Ωστόσο, στην έρευνα αυτή πρωταγωνιστούν μεγάλες φαρμακευτικές βιομηχανίες, καπιταλιστές ιδιώτες, μαζί με πανεπιστήμια, πολλά όμως από τα οποία είναι γνωστό ότι συνεργάζονται, επηρεάζονται και χρηματοδοτούνται από μεγάλες εταιρείες.

Εμβόλιο από ποιους;

Όχι η σοσιαλιστική ή κομμουνιστική ηθική, αλλά η κοινή λογική και το κοινό «αίσθημα» υποδεικνύουν ότι οι προσπάθειες για την παραγωγή εμβολίου για μια επικίνδυνη πανδημία θα έπρεπε να συντονίζονται παγκόσμια από τα κράτη και οργανισμούς που θα εκπροσωπούσαν διεθνώς το «δημόσιο συμφέρον» (για παράδειγμα, τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας – ΠΟΥ). Αντ’ αυτού, έχουμε μια μακρά λίστα από πρότζεκτ παραγωγής εμβολίου στα οποία πρωταγωνιστούν τα μεγαθήρια της παγκόσμιας φαρμακοβιομηχανίας, συχνά επιχορηγούμενα από τα αντίστοιχα κράτη! Παραθέτουμε ενδεικτικά από τον μακρύ σχετικό κατάλογο:

• Νορβηγική σύμπραξη δημόσιου-ιδιωτικού τομέα που αναπτύσσει επιδημικά εμβόλια, ανακοίνωσε ότι θα επενδύσει 2 δισ. ευρώ.
• Το ερευνητικό τμήμα του υπ. Υγείας των ΗΠΑ (BARDA) ανακοίνωσε σύμπραξη με την πολυεθνική φαρμακοβιομηχανία Johnson & Johnson με επένδυση 1 δισ. δολαρίων για την ανάπτυξη εμβολίου.(1)
• Το CEPI του Μπιλ Γκέιτς χρηματοδοτεί ήδη οκτώ διαφορετικές προσπάθειες ανάπτυξης εμβολίων με επιχειρηματολογία του τύπου «καλύτερα να αφιερώσουμε μερικά δισ., αν πρόκειται να γλιτώσουμε τις οικονομικές καταστροφές τρισεκατομμυρίων που θα φέρει ο COVID-19» και θεωρεί ότι θα απαιτηθούν τουλάχιστον $2 δισ. για την ανάπτυξη και τις κλινικές δοκιμές.
• Μεταξύ των προσπαθειών που χρηματοδοτεί ο CEPI του Μπιλ Γκέιτς συναντάμε τη συνεργασία της αμερικανικής εταιρείας βιοτεχνολογίας Novavax με το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
• Ωστόσο, προβάδισμα στη μάχη για ένα αποτελεσματικό εμβόλιο έχουν πάρει η κινεζική φαρμακευτική εταιρεία CanSino BΙΟ και η αμερικανική εταιρεία βιοτεχνολογίας Μοderna.
• Χρηματοδότηση από τη BARDA διασφάλισε και η γαλλική πολυεθνική φαρμακοβιομηχανία Sanofi.
• Η γερμανική ΒioΝΤech, πλέον σε συνεργασία με την αμερικανική Pfizer αναπτύσσει ένα εμβόλιο για τον κορωνοϊό, επεκτείνοντας τη συμφωνία τους για ένα αντίστοιχο εμβόλιο για την εποχική γρίπη.
• Xρηματοδότηση $11,9 εκατ. από το αμερικανικό υπουργείο Άμυνας εξασφάλισε η κοινοπραξία των αμερικανικών φαρμακευτικών εταιρειών Ology Bioservices  και Inovio Pharmaceuticals.
• Η CureVaccurevac, που εδρεύει στο Τίμπινγκεν της Γερμανίας, ανακοίνωσε ότι έχει προχωρήσει τη διαδικασία ανάπτυξης ενός αποτελεσματικού εμβολίου για τον κορωνοϊό και σκοπεύει να ξεκινήσει τη διεξαγωγή κλινικών δοκιμών τον Ιούνιο του 2020. Το σημαντικό είναι ότι εκπρόσωποι της εταιρείας δηλώνουν έτοιμοι να προχωρήσουν στην παραγωγή εκατομμυρίων δόσεων με «σχετικά χαμηλό κόστος» στις δικές τους εγκαταστάσεις μέχρι το 2021.

Στη μάχη για τα εμβόλια μπήκαν ακόμα και καπνοβιομηχανίες, όπως η Philip Morris…
Εκτός της οικονομικής στήριξης της CureVac, η EE «κινητοποίησε» δημόσιους και ιδιωτικούς πόρους €140 εκατ. ευρώ για να υποστηρίξει την έρευνα για το εμβόλιο. Στο εγχείρημα η ευρωπαϊκή φαρμακοβιομηχανία θα «συνεισφέρει» 50 εκ. ευρώ.(3) Υποψιαζόμαστε ότι αυτή η «συνεισφορά», σε κάθε περίπτωση πολύ μικρή, δεν θα είναι… αφιλοκερδής. Προκαλούν τρομακτική εντύπωση τα «ψίχουλα» που διαθέτει η ΕΕ για ένα τόσο κρίσιμο ζήτημα: ισούνται μόλις με το 0,2% του ύψους του προγράμματος «ποσοτικής χαλάρωσης» της ΕΚΤ, χωρίς να πάρουμε υπόψη τους υπόλοιπους ευρωπαϊκούς πόρους που έχουν διατεθεί για τη «στήριξη» του ιδιωτικού καπιταλιστικού τομέα! Προφανώς οι ζωές των ανθρώπων αξίζουν πολύ λιγότερο απ’ ό,τι τα κέρδη.
Στο μεταξύ, οι φαρμακοβιομηχανίες αξιοποιούν την πείρα από τις προηγούμενες προσπάθειες παραγωγής εμβολίου για τους κορωνοϊούς που προκάλεσαν τις νόσους SARS και MERS.(4)
Παράλληλα με την ανάπτυξη εμβολίων, χρηματοδοτούνται θεραπείες που εξελίσσονται ήδη (αντιϊκά φάρμακα, θεραπευτικά πεπτίδια, μονοκλωνικά αντισώματα και δραστικά μόρια κατά του ιού) αλλά και διαλογή και ταυτοποίηση δραστικών μορίων κατά του ιού,(6) όπως από την κινεζική Ascletis Pharma και τις αμερικανικές Johnson & Johnson, Athersys και Aperion Biologics.(7)
Τέλος, είναι γνωστό ότι και στην παραγωγή αντιβιοτικών, που είναι απαραίτητα στη μάχη κατά του κορωνοϊού, πρωταγωνιστούν οι μεγάλες πολυεθνικές φαρμάκου του πλανήτη.
Είναι λοιπόν προφανές ότι έχει ξεσπάσει παγκόσμιος ανταγωνισμός για την παραγωγή του εμβολίου για τον covid-19 και ότι οι «νικητές» (που μπορεί να είναι όχι ένας αλλά δύο ήτρεις) σε αυτό τον αγώνα δρόμου αναμένουν τα ανάλογα οφέλη: κέρδη όχι μόνο χρηματικά αλλά και γεωπολιτικά. Για ένα ακόμη σημαντικό ζήτημα που σχετίζεται με την πανδημία, δηλαδή με τις ζωές των ανθρώπων (στην κυριολεξία), πρυτανεύουν τα «ύψιστα» και σύμφυτα με το dna του καπιταλισμού συμφέροντα των ανταγωνιζόμενων ιδιωτών καπιταλιστών και των ανταγωνιζόμενων κρατών.

…και για ποιους;

Είναι πανθομολογούμενο ότι για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της πανδημίας, οι ελπίδες του ΠΟΥ και σύμπασας της «επιστημονικής κοινότητας» στρέφονται στη παραγωγή ενός αξιόπιστου εμβολίου (με δεδομένο μάλιστα ότι το γενετικό υλικό του ιού δεν φαίνεται να μεταλλάσσεται σε σημαντικό βαθμό), που θα προστατεύει τα εμβολιασμένα άτομα και ταυτόχρονα θα μειώνει τη μεταδοτικότητα του ιού προστατεύοντας όσους δεν έχουν εμβολιαστεί. Στη μάχη κατά του νέου κορωνοϊού είναι δεδομένο ότι χρειάζεται εμβολιασμός στο σύνολο του παγκόσμιου πληθυσμού. Γι’ αυτό και στην «επιστημονική κοινότητα» υπάρχει συμφωνία στο γεγονός ότι θα χρειαστούν τουλάχιστον 18 μήνες για να γίνει αυτό εφικτό.
Και πάλι όμως δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι το εμβόλιο θα είναι για όλους. Κατ’ αρχάς υπάρχει ο προφανής κίνδυνος να το μονοπωλήσουν οι πλούσιες χώρες, κάτι που παρατηρήθηκε και στη γρίπη των χοίρων, όταν οι πιο πλούσιες χώρες δημιουργούσαν αποθέματα ενώ οι φτωχότερες προμηθεύτηκαν αργότερα το εμβόλιο και σε μικρότερες ποσότητες, μη μπορώντας να εμβολιάσουν όλο τον πληθυσμό τους. Η μονοπωλιακή επιδίωξη εδώ θα αφορά είτε τις μειωμένες ποσότητες του εμβολίου, τουλάχιστον τον πρώτο καιρό, είτε την αδυναμία φτωχών χωρών να το αγοράσουν σε επαρκείς ποσότητες, είτε την προσπάθεια των πλούσιων χωρών να δημιουργήσουν αποθέματα. Έτσι όμως υπάρχει και ο κίνδυνος για τη μη εξάλειψη και τη διαιώνιση της νόσου COVID. (8)
Τα έως τώρα δεδομένα δεν επιτρέπουν αισιοδοξία για μη μονοπωλιακή συμπεριφορά των… μονοπωλίων. Ο Τραμπ προσπάθησε να εξαγοράσει την γερμανική εταιρεία CureVac. Ερευνητής του πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης που χρηματοδοτούνταν από κονδύλια της ΕΕ προσεγγίστηκε από μεγάλες εταιρείες για να αγοράσουν τα δικαιώματα της έρευνας. Πλούσιες χώρες προσπαθούν να εξασφαλίσουν αποθέματα και να μονοπωλήσουν μάσκες, αντιβιοτικά κι άλλα φάρμακα.(9)
Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα έχουν καταγγείλει ότι η αμερικανική εταιρεία Cepheid, που κατασκευάζει διαγνωστικά τεστ, αποτελεί άλλο ένα παράδειγμα κερδοσκοπίας στην πανδημία. Aνακοίνωσε ότι θα χρεώνει 19,80 δολάρια ανά τεστ στις αναπτυσσόμενες χώρες, συμπεριλαμβανομένων των φτωχότερων χωρών του κόσμου, όπου οι άνθρωποι ζουν με λιγότερο από 2 δολάρια την ημέρα.(10)
Ήδη έχουν προκύψει φωνές από αναλυτές κι επιστήμονες, ότι για να παραχθεί το εμβόλιο και μάλιστα σε επαρκείς ποσότητες με δυνατότητες διανομής παγκόσμια, πρέπει να συνεργαστεί το σύνολο των εταιρειών, κρατών κι επιστημονικών φορέων παγκόσμια, διαφορετικά θα χαθεί χρόνος και πιθανόν πολλές ακόμα χιλιάδες ζωές. Είναι πολύ πιθανό ότι μία, δύο ή τρεις εταιρείες θα καταφέρουν να φτιάξουν πρώτες ένα αποτελεσματικό εμβόλιο. Σε αυτή την περίπτωση, θα έπρεπε να απεμπολήσουν κάθε διεκδίκηση δικαιώματος «πατέντας» και να μοιράσουν τη γνώση τους «αφιλοκερδώς», αλλά ποιος πιστεύει ότι στην καπιταλιστική ζούγκλα θα πρυτανεύσουν τέτοιες αξίες; Ο λυσσώδης τρόπος με τον οποίο ο καπιταλισμός υπερασπίζεται τα «πνευματικά δικαιώματα», δηλαδή την ατομική ιδιοκτησία σε πατέντες -και μάλιστα σε προκλητικά μακροχρόνια βάση- δεν αφήνει περιθώρια αισιοδοξίας.
Καθώς όλοι αυτοί οι φόβοι είναι προφανείς (it’s the capitalism, stupid!), έχει κατατεθεί η πρόταση να φτιάξουν τα κράτη έναν παγκόσμιο «κουμπαρά», στον οποίο κάθε κράτος θα συμμετέχει χρηματοδοτικά ανάλογα με τις δυνατότητές του (για παράδειγμα με ένα ποσοστό επί του ΑΕΠ) και θα προμηθεύεται αριθμό εμβολίων ανάλογα με τις ανάγκες του.
Τέλος, είναι δεδομένο ότι καμία εταιρεία δεν μπορεί να παραγάγει το εμβόλιο σε επαρκείς ποσότητες για όλο τον παγκόσμιο πληθυσμό. Οπότε στο σημείο αυτό υπεισέρχεται αναπόφευκτα το ζήτημα της τιμής. Κατ’ αρχάς, θα πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι το εμβόλιο ΔΕΝ θα είναι δωρεάν. Οι φαρμακοβιομηχανίες προσβλέπουν στην απόσβεση της «επένδυσης» και σε επιπλέον -μεγάλα, ασύλληπτα για έναν καθημερινό εργαζόμενο- κέρδη. Στο μόνο συγκεκριμένο στοιχείο που βρήκαμε ενδεικτικό του τι σημαίνει «λογική τιμή» ή «σχετικά χαμηλό κόστος», η J&J πρότεινε τιμή 10 δολάρια για κάθε εμβόλιο. Ακόμα όμως και η τιμή των 10 ευρώ θα καταστήσει απαγορευτική την παγκόσμια καθολική διανομή του εμβολίου. Και βέβαια η «προτεινόμενη» τιμή μπορεί να μην έχει καμία σχέση με την πραγματική, καθώς, όπως εκτιμούν οι ειδικοί, το κόστος θα εξαρτηθεί από τη δόση, την πολυπλοκότητα (και τα έξοδα) της διαδικασίας κ.λπ. Συνεπώς, καταλήγουν αυτές οι «φωνές», τα εμβόλια πρέπει να διατίθενται σε επαρκείς ποσότητες και δωρεάν, όπως και για την κοινή γρίπη. Εννοείται πως συμφωνούμε κι επαυξάνουμε. Όμως είναι πολύ καλό για να είναι εφικτό όταν πρόκειται για τον καπιταλισμό… Όσον αφορά τέτοιες… σοσιαλιστικές τάσεις των καπιταλιστών, μάλλον είναι πιο πιθανό να γίνει η γη επίπεδη. Όταν οι καπιταλιστές επενδύουν δισεκατομμύρια, το κάνουν μόνο για να βγάλουν πολλαπλάσια κέρδη και όχι για να μοιράσουν απλόχερα την τεχνογνωσία τους στους ανταγωνιστές τους. Κάπως έτσι το σκέφτεται π.χ. η J&J κάνοντας λόγο για 10 ευρώ. Γιατί 10 ευρώ επί (π.χ.) 10 δισ. δόσεις, μας δίνει συνολική αξία πωλήσεων 100 δισ. ευρώ – αυτό μάλιστα, είναι business, όπως θα έλεγε και ο Τραμπ. Διαφορετικά, η J&J θα πρότεινε άλλη, μεγαλύτερη τιμή…
Στους προβληματισμούς αυτούς συνηγορούν οι ίδιες πηγές, αναφέροντας πως «δεν είναι βέβαιο ότι όλες οι εμπλεκόμενες φαρμακοβιομηχανίες θα ανταποκριθούν στη διεθνή έκκληση να παραιτηθούν από τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας τους και να ‘‘μεταφέρουν’’ την τεχνογνωσία τους διεθνώς. Έτσι, υπάρχει και η συμπληρωματική προσέγγιση: Να αγοράσουν οι κυβερνήσεις των οικονομικά ισχυρότερων κρατών τις πατέντες και να τις διαθέσουν χωρίς χρεώσεις και όρους σε όλες τις χώρες του πλανήτη. Στην τελευταία πρόταση συμφωνεί και ο Μητσοτάκης, δηλώνοντας: «Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις θα μπορούσαν να ανταμείψουν τους κατασκευαστές εμβολίων αγοράζοντας τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας τους σε λογικές τιμές». Ξέρει αυτός από λογικές τιμές αποζημιώσεων στους ιδιώτες (βλέπε κλινικάρχες και 1.600 ευρώ ανά κεφάλι τη μέρα για αξιοποίηση κλινών ΜΕΘ, ΚΕΚάρχες, καναλάρχες κ.λπ., ενώ κρατά την Ελλάδα στην τελευταία θέση της ΕΕ σε έκτακτες δαπάνες για την αντιμετώπιση της πανδημίας και σε αριθμό τεστ)…
Η αλήθεια είναι ότι όλες αυτές οι εταιρείες που αναφέραμε διευκολύνονταν προ πανδημίας με κάθε είδους τρόπο και δώρα από τα κράτη, χρηματοδοτήθηκαν με πάμπολλα δισ. που πληρώνουν οι φορολογούμενοι, και σήμερα «χρυσώνονται» ξανά για να «συμβάλουν» στη μάχη του εμβολίου. Και θέλουν και τα κέρδη από την πώληση των εμβολίων δικά τους, αλλά και κέρδη από τις πατέντες (που φανταζόμαστε πόσα δισεκατομμύρια θα είναι), κι αυτά με τη στήριξη των κυβερνήσεων αλλά και αρμόδιων φορέων. Σατανικό! La vie est belle!

Αγώνας για δωρεάν εμβόλιο – αγώνας για έναν κόσμο ισότητας, ελευθερίας και αλληλεγγύης

Σε καιρό πανδημίας, είναι παράλογο να εξαρτάται η ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων από τις… επενδυτικές ορέξεις και τους συνεπαγόμενους εκβιασμούς των πολυεθνικών του φαρμάκου. Σε έναν διαφορετικό κόσμο, αλληλεγγύης, ισότητας και ελευθερίας, όπου η κυρίαρχη αξία θα ήταν οι ανάγκες των ανθρώπων και, εν προκειμένω, η υγεία του πληθυσμού, θα ήταν όχι μόνο λογικό αλλά κι επιτακτικό όχι απλά να μην αγοράσουν τα κράτη από τις εταιρείες τις πατέντες τους, αλλά να επιτάξουν (κανονικά, πλήρως, οριστικά και χωρίς αποζημίωση, όχι «επίταξη» α λα Μητσοτάκη…) τις φαρμακοβιομηχανίες και να θεσπίσουν τη διεθνή συνεργασία για το ταχύτερο και καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα με τους λιγότερους πόρους και μάλιστα χωρίς τον βραχνά του κέρδους, της «μίζας» και των κρατικών ανταγωνισμών.
Οι καπιταλιστές έχουν ανάγκη το κράτος και τους εργαζόμενους για να θησαυρίζουν, αλλά δεν ισχύει και το αντίστροφο: οι εργάτ(ρι)ες, ο κόσμος της δουλειάς -και μέσα σε αυτόν και οι εργαζόμενοι/ες της «επιστημονικής κοινότητας»- μπορούν να ζήσουν, να παραγάγουν πλούτο, να κάνουν επιστημονική έρευνα χωρίς τα παράσιτα που βρίσκονται στην κορυφή της πυραμίδας, «αρκεί» να τους αφαιρέσουν τον πλούτο και την εξουσία. Το ότι αυτό δεν γίνεται (ακόμα) έχει να κάνει με την οργανωτική και πολιτική (μη) συγκρότηση των «μυρμηγκιών», όχι με κάποιες αντικειμενικές και προαιώνιες αλήθειες σχετικά με την αέναη παντοδυναμία των «βασιλιάδων»…
Ναι, πράγματι, κάθε άνθρωπος θα έπρεπε να προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο σύμφωνα με τις δυνατότητές του και να απολαμβάνει ανάλογα με τις ανάγκες του, αλλά αυτό απ’ ό,τι θυμόμαστε το είπε κάποιος Γερμανοεβραίος για να καλέσει το παγκόσμιο προλεταριάτο στον αγώνα για τον παγκόσμιο κομμουνισμό… Το γεγονός ότι το κεφάλαιο βρέθηκε, λόγω πανδημίας, στην πρωτοφανή και «αφύσικη» γι’ αυτό συνθήκη να «αργεί», δηλαδή να είναι σε παύση η διαδικασία αξιοποίησής του, έχει ταυτόχρονα ανοίξει όλη την γκάμα των ιστορικών δυνατοτήτων˙ κάνει λοιπόν εφικτό και αναγκαίο, μέσα από την πρωτόγνωρη εμπειρία της πανδημίας, να διανοηθούμε έναν κόσμο οργανωμένο στη βάση των ανθρώπινων αναγκών κι όχι του κέρδους.
Μέχρι να ανοίξουμε τον δρόμο για έναν τέτοιο, διαφορετικό κόσμο της ανθρώπινης χειραφέτησης, πρέπει να οργανώσουμε και δώσουμε τις άμεσες μάχες με κεντρικά συνθήματα: «δεν θα πληρώσουμε εμείς (κι αυτήν) την κρίση-να πληρώσουν οι πλούσιοι». Στο πλαίσιο αυτό, η Αριστερά και το κίνημα πρέπει από τώρα και για όσο κρατήσει η πανδημία, πλάι στα σωστά αιτήματα για κλίνες ΜΕΘ, προσλήψεις στο ΕΣΥ, τεστ για όλους, χρηματοδότηση της Δημόσιας Υγείας κλπ, να κάνουν από τώρα σημαία στα αιτήματά τους το «Δωρεάν φάρμακα, δωρεάν εμβόλια» για όλους-ες.» Οι ανάγκες των ανθρώπων όχι απλώς πάνω από τα κέρδη, αλλά ενάντια στα κέρδη.

Παραπομπές-σημειώσεις:
(1) https://time.com/5820963/end-pandemic-free-vaccine-worldwide/?fbclid=IwAR2fSjWT7WxVfrVgMeqE82s0F4q8ieiGvHdO0sLxDXqWp3sIH-WwyOyCuAQ
(2) https://time.com/5820963/end-pandemic-free-vaccine-worldwide/?fbclid=IwAR2fSjWT7WxVfrVgMeqE82s0F4q8ieiGvHdO0sLxDXqWp3sIH-WwyOyCuAQ
και
https://insidestory.gr/article/covid19-emvolio-antimetopisi-iou
(3) https://insidestory.gr/article/covid19-emvolio-antimetopisi-iou
(4) https://www.digitaltrends.com/health-fitness/coronavirus-covid-19-vaccines-treatments-list/
(5) https://time.com/5820963/end-pandemic-free-vaccine-worldwide/?fbclid=IwAR2fSjWT7WxVfrVgMeqE82s0F4q8ieiGvHdO0sLxDXqWp3sIH-WwyOyCuAQ
(6) https://insidestory.gr/article/covid19-emvolio-antimetopisi-iou
(7) https://www.digitaltrends.com/health-fitness/coronavirus-covid-19-vaccines-treatments-list/

(8) Βλέπε σχετικά:
https://time.com/5820963/end-pandemic-free-vaccine-worldwide/?fbclid=IwAR2fSjWT7WxVfrVgMeqE82s0F4q8ieiGvHdO0sLxDXqWp3sIH-WwyOyCuAQ
και
https://insidestory.gr/article/covid19-emvolio-antimetopisi-iou
και
https://www.digitaltrends.com/health-fitness/coronavirus-covid-19-vaccines-treatments-list/
(9) https://time.com/5820963/end-pandemic-free-vaccine-worldwide/?fbclid=IwAR2fSjWT7WxVfrVgMeqE82s0F4q8ieiGvHdO0sLxDXqWp3sIH-WwyOyCuAQ
(10) https://www.news4health.gr/politiki-ygeias/giatroi-xoris-synora-ekklisi-gia-tin-apofygi-kerdoskopias-sta-farmaka-ta-test-i-ta-emvolia