του Ηλία Ιωακείμογλου
Στο κλασικό βιβλίο του για την Ηθική, ο Σπινόζα διακρίνει την συναίσθηση ως προϋπόθεση της αλληλεγγύης: Αρκεί να φανταστούμε, λέει1, ότι ένας από τους ομοίους μας (για τον οποίο μέχρι στιγμής δεν έχουμε νοιώσει τίποτα) βρίσκεται σε κάποια συναισθηματική κατάσταση, για να νοιώσουμε και εμείς τα ίδια συναισθήματα ως εάν να βρισκόμασταν στην θέση του. Η συναίσθηση2 λοιπόν είναι αυτό το αντικαθρέφτισμα των συναισθημάτων, στην χαρά και στην θλίψη· , όχι όμως στην χαρά και στην θλίψη οποιουδήποτε άλλου αλλά μόνο όσων αναγνωρίζουμε ως ομοίους μας: έτσι, η συναίσθηση της θλίψης3 είναι θλίψη που συνοδεύει την ιδέα των δεινών στα οποία υπόκεινται εκείνοι που αναγνωρίζουμε ως όμοιούς μας. Η συναίσθηση, όμως, δεν είναι αρκετή για να ορίσουμε την αλληλεγγύη· διότι η πρώτη είναι συναίσθημα ενώ η δεύτερη είναι πρακτική: η αλληλεγγύη είναι4 η πρακτική που απορρέει από την επιθυμία να ευεργετήσουμε αυτόν του οποίου η κατάσταση ενεργοποιεί σε εμάς τον μηχανισμό της συναίσθησης.
Από αυτά προκύπτει ότι η αλληλεγγύη είναι μεν το αποτέλεσμα ενός ενιαίου, μοναδικού μηχανισμού ομοιοθεσίας των συναισθημάτων, πλην όμως μπορεί να παίρνει διαφορετικές μορφές διότι η αλληλεγγύη αφορά πάντα αυτούς που αναγνωρίζουμε ως ομοίους μας. Αυτό μας φέρνει στο συμπέρασμα ότι η αλληλεγγύη πολλαχώς νοείται: εδώ υπάρχει ένα σημείο απροσδιοριστίας η οποία παράγεται από το παιχνίδι της αναγνώρισης του ομοίου. Στην καπιταλιστική κοινωνία, η απροσδιοριστία αυτή αναδεικνύει δύο μορφές αλληλεγγύης: αλληλεγγύη αριστερά, αλληλεγγύη δεξιά, που σημαίνει ότι η δική μας αλληλεγγύη δεν είναι η δική τους, διότι άλλους αναγνωρίζει ως ομοίους του ο αριστερός, δηλαδή το υποκείμενο που υπόκειται στην αριστερή ιδεολογία, άλλους αναγνωρίζει ως ομοίους του ο δεξιός. Ο αριστερός αναγνωρίζει ως ομοίους του “το έθνος των ανθρώπων”, έλεγε ο Ζαν Ζωρές · για αυτόν τον λόγο και τον δολοφόνησαν ώστε να αρχίσει ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος· τον δολοφόνησαν δε όσοι αναγνωρίζουν ως ομοίους τους ομοεθνείς τους: κάθε δεξιός και το Έθνος του (από το οποίο μάλιστα εξαιρούνται ως μιάσματα οι κομμουνισταί, οι αναρχικοί κλπ). Αντίστοιχα λοιπόν με αυτές τις δύο μορφές αναγνώρισης των ομοίων μας, αναπτύσσονται και οι δύο μορφές αλληλεγγύης, αριστερά και δεξιά.
Για να δούμε πιο καθαρά μέσα στη φύση αυτής της διάκρισης σε δυο μορφές αλληλεγγύης, είναι χρήσιμο να θυμηθούμε με ποιο τρόπο ο Ζυλ Ντελέζ και η Μάργκαρετ Θάτσερ, ο καθένας από την δική του οπτική γωνία, αριστερά και δεξιά αντίστοιχα, είχαν θέσει το ζήτημα της αλληλεγγύης. Για τον Ντελέζ, ο αριστερός σκέφτεται πρώτα τον κόσμο, μετά την χώρα του, μετά την πόλη του και την γειτονιά του, μετά το σπίτι του και στο τέλος τον εαυτό του5. Εκεί που μαίνεται η καταιγίδα, οι αριστεροί υψώνουν κωδωνοστάσια για να καλέσουν όσους χρειάστηκαν βοήθεια, και αυτό το κάνουν με προσωπική διακινδύνευση αν χρειαστεί. Ο δεξιός σκέφτεται τα πράγματα που τον περιβάλλουν με την αντίστροφη σειρά: πρώτα τον εαυτό του, μετά το σπίτι του, μετά την γειτονιά του, την πόλη του, την χώρα του, και μετά τον κόσμο. Όπως έγραψε η Μάργκαρετ Θάτσερ6 με την διαύγεια της αβαθούς διάνοιάς του καθαρόαιμου νεοφιλελεύθερου, “είναι καθήκον μας να φροντίζουμε πρώτα τον εαυτό μας και μετά τον γείτονα”. Είχε πει ακόμη ότι «η κοινωνία δεν υπάρχει, υπάρχουν μόνο τα άτομα και οι οικογένειές τους». Αυτά ορίζουν δύο πράγματα: δύο διαφορετικές αντιλήψεις για τον τρόπο που υπάρχει ο κόσμος και δύο διαφορετικά συστήματα αξιών, δύο διαφορετικά ηθικά συστήματα: η ηθική μας και ηθική τους, που έλεγε ο Τρότσκι.
Για αυτούς τους λόγους, επειδή μέσα σε κάθε έθνος υπάρχουν στην πραγματικότητα δύο διαφορετικοί λαοί, ο λαός της Αριστεράς και ο λαός της Δεξιάς, και επειδή οι δύο λαοί είναι χωρισμένοι με τα αόρατα σινικά τείχη της αντίληψής τους για τον κόσμο και του αξιακού τους φορτίου, επειδή εξαιτίας αυτού του φορτίου αντιλαμβάνονται τον κόσμο διαφορετικά, ο καθένας με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο, επειδή επακόλουθο είναι να αναγνωρίζουν άλλους ανθρώπους ως ομοίους τους οι μεν (το έθνος των ανθρώπων) και άλλους οι δε (το έθνος των Ελλήνων), επειδή η αλληλεγγύη πηγάζει από την ιδέα δεινών που επήλθαν σε άλλους τους οποίους αναγνωρίζουμε ως ομοίους μας, για αυτούς τους λόγους, οι μεν μπορούν να νοιώσουν αλληλεγγύη καταρχήν για όλους τους ανθρώπους οι δε κατά μέγιστο μόνο για τους ομοεθνείς τους. Τελευταίο και ζωντανό παράδειγμα για τον τρόπο που καταλαβαίνει ο δεξιός την αλληλεγγύη είναι η διαχείριση της επιδημίας του κορωνοϊού από τον Κυριάκο Μητσοτάκη και την κυβέρνησή του, για τους οποίους η αλληλεγγύη δεν ισχύει για τους μετανάστες και τους πρόσφυγες που εγκλωβίζονται στα άθλια στρατόπεδα συγκέντρωσης για να αντιμετωπίσουν εκεί την επιδημία του κορωνοϊού.
Με αυτά τα δεδομένα, πόσο είναι εφικτό, άραγε, να αναπτυχθεί διάλογος στους κόλπους του υποτιθέμενου ενιαίου λαού; Για παράδειγμα, τι είδους διάλογος θα μπορούσε να υπάρξει μεταξύ του λαού της Αριστεράς και του λαού της Δεξιάς για το προσφυγικό ζήτημα σήμερα στην Ελλάδα; Ακριβώς κανένας· διότι η έννοια της αλληλεγγύης είναι αμφίσημη και καμμία έκκληση στο νόημα της “κοινής λογικής” δεν έχει νόημα, διότι αυτή δεν υπάρχει· κάθε λαός έχει την δική του λογική: υπάρχει η λογική της Δεξιάς που αλληλο-γρονθοκοπείται με μίσος λυσσαλέο με την εχθρική της λογική της Αριστεράς. Ο διάλογος λοιπόν έχει νόημα όταν διεξάγεται αποκλειστικά στους κόλπους του λαού της Αριστεράς. Με τους άλλους, η σχέση μας είναι ανταγωνιστική7· με ό,τι αυτό συνεπάγεται· και συνεπάγεται τον εμφύλιο πόλεμο, τον πραγματικό, όπως τότε, αλλά και τον άλλο, που συνεχίζεται τώρα με ειρηνικά μέσα υπό την μορφή της πολιτικής.
Παραπομπές
1 Παράγραφος 27, Κεφάλαιο 3.
2 “Εμπάθεια” στα αρχαία ελληνικά, από όπου και προκύπτει η αγγλική λέξη empathy για την συναίσθηση.
3 Παράγραφος 18, ορισμοί των συναισθηματικών καταστάσεων στο Κεφάλαιο 3.
4 Παράγραφος 35, ορισμοί των συναισθηματικών καταστάσεων στο Κεφάλαιο 3.
5 Συνέντευξη στον Pierre-André Boutang (ντοκιμαντέρ του 1996), L’Abécédaire de Gilles Deleuz
6 Margaret Thatcher. “The Downing Street Years.” iBooks. 7 Ο Μάο ΤσεΤούνγκ διέκρινε τις αντιθέσεις στους κόλπους του λαού, που λύνονται με διάλογο, από τις ανταγωνιστικές αντιθέσεις μεταξύ υποτελών και κυρίαρχων τάξεων. Θα ήταν μάλλον καλύτερο να διακρίνουμε τις αντιθέσεις στους κόλπους του λαού της Αριστεράς, που πρέπει να λύνονται με διάλογο, από τις ανταγωνιστικές αντιθέσεις μεταξύ του λαού της Αριστεράς από την μια και των κυρίαρχων τάξεων και του λαού της Δεξιάς από την άλλη.
7 Ο Μάο ΤσεΤούνγκ διέκρινε τις αντιθέσεις στους κόλπους του λαού, που λύνονται με διάλογο, από τις ανταγωνιστικές αντιθέσεις μεταξύ υποτελών και κυρίαρχων τάξεων. Θα ήταν μάλλον καλύτερο να διακρίνουμε τις αντιθέσεις στους κόλπους του λαού της Αριστεράς, που πρέπει να λύνονται με διάλογο, από τις ανταγωνιστικές αντιθέσεις μεταξύ του λαού της Αριστεράς από την μια και των κυρίαρχων τάξεων και του λαού της Δεξιάς από την άλλη.
Υποβολή απάντησης