Κύπρος: η ανάπτυξη σαν καταστροφή

Του Σταύρου Τομπάζου*

Τα «αναπτυξιακά» κατορθώµατα ενός ληστρικού καπιταλισµού

Ο Walter Benjamin βλέπει στο έργο του Paul Klee «Angelus Novus» τον Άγγελο της Ιστορίας παγιδευµένο σε µια θύελλα που τον παρασύρει προς το µέλλον. Με την πλάτη στραµµένη στο µέλλον, βλέπει να συσσωρεύονται µπροστά στα πόδια του ερείπια επί ερειπίων. «Αυτή η θύελλα είναι ό,τι ονοµάζουµε εµείς πρόοδο», γράφει ο Benjamin. Η «ανάπτυξη» στη χώρα των αγίων (την Κύπρο) ουδόλως διαφέρει από τη θύελλα του Γερµανο-εβραίου µαρξιστή φιλόσοφου. Όπου γυρίσει, όπου δει κανείς, βλέπει τον οδοστρωτήρα της ανάπτυξης να παράγει µε φρενίτιδα ερείπια: ασχήµια και κακογουστιά, οικολογική καταστροφή και κοινωνική αδικία.

Tαξιδεύω σε όλη την Κύπρο, από τον Ακάµα στον Απόστολο Αντρέα, σπανίως όµως -και µόνο για σκοπούς κοινωνιολογικής παρατήρησης- πάω στην Αγία Νάπα. Η ασχήµια σε ένα άλλοτε απαράµιλλης οµορφιάς θαλασσινό µεσογειακό τοπίο µού ανακατεύει το στοµάχι: Κινεζική παγόδα που λειτουργεί ως ασιατικό εστιατόριο, µεξικανικό καφενείο διακοσµηµένο µε πλαστικούς κάκτους, πλαστικός βράχος µέσα στον οποίο λειτουργεί µπυραρία, δρόµοι γεµάτοι γουρούνες και γουρουνοειδή οχήµατα, τόνοι µπετόν ατάκτως ερριµµένοι για να υποδεχτούν τους τουρίστες. Το εσωτερικό των ξενοδοχείων είναι συχνά διακοσµηµένο µε αρχαιοπρεπή, βιοµηχανικά κατασκευασµένα, αγάλµατα από τους πόρους των οποίων αναδύεται το κιτς σε όλο του το µεγαλείο. Συνωστισµός από ταχύπλοα σκάφη, µικρά και µεγάλα, που τρέχον σαν δαιµονισµένα ρυπαίνοντας εργολαβικά (µαζί µε τα φυτοφάρµακα) τις παραλίες και τα νερά.

Αυτό που µου έκανε όµως τη µεγαλύτερη εντύπωση, στην τελευταία µου επίσκεψη πριν µερικά χρόνια, είναι τα πράσινα ανθρωπάκια. Στην άλλοτε τουρκουάζ παραλία του Νήσιµπιτς, µολυσµένη από άκρη σε άκρη από την περίφηµη «µάλλα», απολάµβαναν τα λιγδιασµένα νερά τουρίστες (πολλοί Ρώσοι) που προφανώς δεν είχαν ξαναδεί το γδυτό νερό της Μεσογείου. Βγαίνοντας από το νερό στην παραλία, κουβαλώντας κιλά πράσινης λίγδας που κολλούσε πάνω τους από το κεφάλι µέχρι τα νύχια των ποδιών, έµοιαζαν µε εξωγήινα όντα ή µε κοµπάρσους σε ταινία επιστηµονικής φαντασίας.

Η απουσία κάθε αισθητικής συµπληρώνεται από την ανεκδιήγητη αφέλεια ή κουτοπονηριά των τοπικών αρχών που αποφάσισαν να προσελκύσουν τον τοπικό τουρισµό διαφηµίζοντας το µοναστήρι: το ίδιο µοναστήρι που έκρυψαν επιµελώς µε κάθε λογής τερατουργήµατα που έκτισαν γύρω του και που ο περιηγητής χρειάζεται GPS για να βρει. Με την ίδια αφέλεια ή κουτοπονηριά διαφηµίζουν πολυώροφο πάρκινγκ που έκτισαν δίπλα στην µαρίνα σαν «φυσική» οµορφιά της περιοχής τους.

Κάποιοι ειδικοί, δυστυχώς πολύ λίγοι, κατάλαβαν επιτέλους το προφανές, ότι δηλαδή αυτό το µοντέλο ανάπτυξης είναι µακροπρόθεσµα και οικονοµικά επιζήµιο διότι προσελκύει κατά τα λεγόµενα τους «κακής ποιότητας τουρισµό» που ξοδεύει όλο και λιγότερο και που στην Τουρκία ή την Τυνησία βρίσκει παρόµοια δηλητηριώδη τουριστική κονσέρβα προς πώληση σε πολύ χαµηλότερες τιµές. Ωστόσο, άλλα χωριά, πέραν της Αγίας Νάπας, ονειρεύονται να την µιµηθούν και την µιµούνται όσο µπορούν.

Από το Λατσί µέχρι τον κατασκηνωτικό χώρο της πόλης της Χρυσοχούς, η ανοικτή θάλασσα παγιδεύτηκε σε κυµατοθραύστες για την κατασκευή των οποίων καταστράφηκαν ολόκληρα βουνά. Αντί να βλέπει κανείς, ξαπλώνοντας στην παραλία, το θαλάσσιο ορίζοντα βλέπει ένα τείχος που του θυµίζει το βανδαλισµό που έχει υποστεί το βουνό. Υποτίθεται ότι οι κυµατοθραύστες θα αυξήσουν κάπως τις αµµουδιές, εις βάρος βέβαια όχι µόνο των βουνών που µετατρέπονται σε λατοµεία και ισοπεδώνονται αλλά και εις βάρος των γειτονικών παραλιών χωρίς κυµατοθραύστες, που υποχρεωτικά δέχονται τις επιπτώσεις της αλλαγής κατεύθυνσης των θαλάσσιων ρευµάτων. Οι χελώνες δεν βγαίνουν πια για να γεννήσουν στις ακτές µε τους κυµατοθραύστες, πράγµα που βέβαια δεν απασχολεί κανέναν ιθύνοντα ή τοπικό άρχοντα, µε την ευλογία των οποίων ισοπεδώθηκε προστατευόµενη παραλία µόνο και µόνο για να αναγερθεί εξέδρα µιας χρήσης, προκειµένου να ικανοποιηθεί η παραξενιά Ρώσου µεγιστάνα. Το ξενοδοχείο που διοργάνωσε την τελετή συνεχίζει να διατηρεί τον παράνοµο επιπλέον όροφο, που φαίνεται να ξεχάστηκε από τις αρχές και που άλλωστε αποτελεί «παρανοµία που επιτρέπεται» (να κλέψει κανείς τοµάτες είναι παρανοµία που απαγορεύεται και τιµωρείται αυστηρά).

Τα πλοιάρια τριάντα και σαράντα µέτρων µε γυάλινο πάτο παρελαύνουν ανενόχλητα στον Ακάµα και, καιρού επιτρέποντος και θεού απόντος, βγαίνουν µέχρι και την παραλία, ίσως για να απολαύσουν οι επιβάτες τους το θέαµα των έντροµων κολυµβητών που σπεύδουν να πατήσουν ασφαλές στεγνό έδαφος.

Ο Ακάµας, το µόνο ακόµη σχετικά ατόφιο θαλασσινό τοπίο, βιάζεται όµως καθηµερινά και από την στεριά από γουρονοειδή ενοικιαζόµενα οχήµατα και από ορδές Λαντρόβερ για το καθιερωµένο σαφάρι. Η κυβέρνηση, αντί να απαγορεύσει τη διέλευση οχηµάτων στο «εθνικό πάρκο», προγραµµατίζει ασφαλτοστρωµένους δρόµους και περίπτερα, στην µήτρα των οποίων εγκυµονούνται χίλιες δυο νέες ασχήµιες.

Ο Σιακόλας κατάφερε εν τέλει να πάρει την πολυπόθητη άδεια για να κατασκευάσει γκολφ στην περιοχή της Λίµνης, για να καταστρέψει δηλαδή ό,τι έµεινε από τη φυσική οµορφιά της περιοχής στο όνοµα της ανάπτυξης.

Τα γκολφ και τα ξενοδοχεία τους δεν είναι παρά ένας από τους τρόπους για να αλλάξουν οι συντελεστές δόµησης προς όφελος κάποιων που ιδιοποιούνται το κοινό αγαθό εις βάρος των πολλών. Υπό αυτή την έννοια, είναι εµβληµατικά «αναπτυξιακά» έργα, διότι καταδεικνύουν σε τι ακριβώς συνίσταται η «οικονοµική πρόοδος». Οι πρωτοπόροι επενδυτές, µεγαλο-εργολάβοι, µεγαλο-ξενοδόχοι, µεγαλο-αρχαιοκάπηλοι κ.λπ., µε τη στήριξη και κάποιων λαϊκών στρωµάτων της επαρχίας που ελπίζουν ότι θα επωφεληθούν από τα ψίχουλα της ανάπτυξης, συχνά εξαγοράζοντας την κρατική ανοχή, πουλούν κάτι που δεν τους ανήκει: την φυσική και την πολιτιστική κληρονοµιά που αποτελούν κοινό αγαθό. Η πώληση αυτή δεν είναι όµως αλλαγή ιδιοκτησίας, είναι κατανάλωση, δηλαδή καταστροφή του άλλοτε κοινού αγαθού. Τα αρχαία πάνω στα οποία κτίζει ο Αρχιεπίσκοπος δεν θα αλλάξουν ιδιοκτήτη. Θα καταστραφούν. Το ίδιο ακριβώς συµβαίνει µε τη φυσική οµορφιά. Γι’ αυτό ο κυπριακός καπιταλισµός δεν είναι ακριβώς νεοφιλελεύθερου τύπου. Είναι ληστρικού τύπου.

Η «ανάπτυξη» στις πόλεις

Στις πόλεις η κατάσταση δεν είναι καλύτερη. Η µαρίνα της Λεµεσού, ένα αραβούργηµα που θυµίζει Ντουµπάι, αντί να σχεδιαστεί µε τρόπο που να εξυπηρετεί τον πληθυσµό της πόλης, σχεδιάστηκε για να εξυπηρετήσει τους οµόδοξους νεόπλουτους επισκέπτες που «µονιµοποιούνται» αγοράζοντας διαβατήρια. Στο πλαίσιο της ανθούσας βιοµηχανίας των διαβατηρίων σχεδιάζονται και οι περίφηµοι πύργοι, χωρίς καν να θεωρείται αναγκαία µια σχετική περιβαλλοντική µελέτη, έστω για τα µάτια του κόσµου. Κανείς υπεύθυνος δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται για τις περιβαλλοντικές τους επιπτώσεις. Άλλωστε, αν κόψουν το θαλασσινό αέρα και αν αυξήσουν τις ήδη αφόρητες θερµοκρασίες του καλοκαιριού, θα υποφέρει ο λαουτζίκος, δηλαδή όλοι αυτοί που δεν µπορούν να αρθρώσουν δηµόσιο λόγο διαµαρτυρίας.

Η δηµογραφική αλλαγή στη Λεµεσό, άρρηκτα συνδεδεµένη µε τη βιοµηχανία των διαβατηρίων, τον εταιρικό φόρο που είναι ο χαµηλότερος της Ευρώπης (µόνο η Ιρλανδία παρουσιάζει το ίδιο ποσοστό εταιρικού φόρου: 12,5%) και το τραπεζικό ξέπλυµα, επηρεάζει βέβαια µε καταλυτικό τρόπο τον «λαουτζίκο»: γενική ακρίβεια, έλλειψη στέγης, αφόρητα ενοίκια. Ο ίδιος οικονοµικός προσανατολισµός που αποτελεί χρυσωρυχείο για τα µεγάλα δικηγορικά και λογιστικά γραφεία, τους µεγαλοεργολάβους, καθώς και για το τραπεζικό κεφάλαιο, παράγει ένδεια στους χαµηλούς ορόφους της κοινωνικής διαστρωµάτωσης. Βέβαια, ενώ οι οικονοµικές και πολιτικές ελίτ στρώνουν κόκκινα χαλιά στους οµόδοξους µεγιστάνες, που ιδιοποιήθηκαν µε ληστρικό τρόπο το δηµόσιο αγαθό του «ανύπαρκτου σοσιαλισµού», ανέχονται και καλλιεργούν τον ρατσισµό απέναντι στους πρόσφυγες και τους φτωχούς µετανάστες. Συναγελάζονται στα καφενεία και τα εθνικά συµβούλια (που, σε αντίθεση µε τα καφενεία, όταν δεν είναι επιβλαβή είναι απλώς άχρηστα) µε τους εκπροσώπους νεοφασιστικών κοµµάτων, τους οποίους νοµιµοποιούν εκούσια ή ακούσια. Ο κυπριακός ρατσισµός είναι κοινωνικός ρατσισµός. Ακριβέστερα, είναι ταυτόχρονα αντεστραµµένος οριενταλισµός, δηλαδή υποταγή και δουλικότητα απέναντι σε κάθε Ευρωπαίο ή ∆υτικό µεγιστάνα (νοµοταγή, αγύρτη ή απατεώνα), ή ακόµη και απλό τουρίστα, και µίσος απέναντι στο φτωχό µετανάστη.

Η «ανάπτυξη» στην πρωτεύουσα Λευκωσία

Στην πρωτεύουσα τα πράγµατα δεν είναι καλύτερα. Το σύµβολό της είναι τα µπάζα στην τέως πλατεία Ελευθερίας και την γύρω περιοχή. Έντεκα ολόκληρα χρόνια χρειάστηκαν για να έχουµε ένα δείγµα της νέας πλατείας χωρίς όνοµα, χωρίς ιστορία ή µνήµη, συναίσθηση της κλίµακας και κυρίως του κλίµατος. Η σπουδαία αρχιτέκτονας που την σχεδίασε δεν έκρινε καν σκόπιµο να έρθει επιτόπου να δει τι θα κάνει και κυρίως πού θα το κάνει. Αντί για πλατεία, κατασκεύασε ένα φουτουριστικό υπερµέγεθες ουρητήριο, στο οποίο απαγορεύεται η ούρηση. Μάλλον αυτός είναι ο λόγος που το µεγαλειώδες τερατούργηµα φυλάσσεται από σεκιουριτάδες, που απαγορεύουν κατά βούληση την είσοδο στο δηµόσιο ουρητήριο. Πότε αλήθεια απαγορεύουν την είσοδο: µήπως όταν υποψιάζονται ότι οι περαστικοί θέλουν να ξαλαφρώσουν;

Εισάγονται έτσι νέα ήθη και έθιµα. Σε δηµόσιες πλατείες, διακοσµηµένες µε υπόθετα που υποτίθεται ότι θα χρησιµεύσουν για παγκάκια, επιτρέπεται ή απαγορεύεται η είσοδος κατά την κρίση ιδιωτικής εταιρείας φύλαξης.

Η σχέση της νέας πλατείας µε τη µνήµη συνοψίζεται από τον τοίχο που κτίστηκε, αντί για κάγκελο, στην οδό Στασίνου. Ένας τοίχος που κρύβει επιµελώς τη θέα του µεσαιωνικού τείχους.

Τα χρήµατα που ξοδεύτηκαν σε αυτό το έκτρωµα, θα µπορούσαν να χρησιµοποιηθούν για να ανακαινιστούν αξιόλογα παλιά κτήρια στην παλιά πόλη, όπως έκανε το Πανεπιστήµιο Κύπρου στην Αξιοθέα. Η νέα πλατεία δεν είναι απλώς διασπάθιση δηµόσιων πόρων, είναι χρήση δηµόσιων πόρων για έναν µνηµειώδη βανδαλισµό.

Η ιδιοποίηση του κοινού αγαθού και πώληση-κατανάλωση και καταστροφή του, είναι σύµφυτη µε έναν δηµόσιο λόγο που ψεύδεται συνειδητά χωρίς να ντρέπεται. Το τέλος της αιδούς επιβεβαίωσε πολύ πρόσφατα ο ίδιος ο υπουργός Εσωτερικών: δήλωσε επισήµως ότι για τα χρυσά διαβατήρια σε Καµποτζιανούς δικτάτορες, που ρεζιλεύουν τον τόπο διεθνώς, που δόθηκαν µε τη δική του προσωπική έγκριση, καθώς και του υπουργικού συµβουλίου, ευθύνονται οι λειτουργοί του υπουργείου του. Ο χασάπης έσφαξε τη γυναίκα του, αλλά φταίει η Φιλιππινέζα, καθώς ξέχασε το µαχαίρι πάνω στον πάγκο…

Ο «αξιότιµος» µεν ξεδιάντροπος δε υπουργός παράλειψε να αναφέρει τα ονόµατα άλλων περιβόητων καθαρµάτων που απέκτησαν την κυπριακή υπηκοότητα, από την Σαουδική Αραβία, από την Ουγκάντα και από άλλες χώρες των οποίων τα ονόµατα διέρρευσαν ήδη στον Τύπο. Από τον κατάλογο των νέων «επίτιµων» Κύπριων υπηκόων αρκεί µια πρόχειρη έρευνα στο Google για να διαπιστώσει κανείς τα κατορθώµατα και τις περγαµηνές πολλών απ’ αυτών στο έγκληµα και τη διαφθορά.

Η ιδιοποίηση του κοινού αγαθού ως µοντέλο ανάπτυξης αντανακλάται και στην πολιτική των υδρογονανθράκων. Τη στιγµή που οφείλουµε και εµείς στην Κύπρο να απεγκλωβιστούµε από την εξόρυξη και κατανάλωση ορυκτών καυσίµων, η Κυπριακή ∆ηµοκρατία προγραµµατίζει εξορύξεις χτίζοντας τις πιο επαίσχυντες συµµαχίες για να τις επιτύχει. Αντί να επενδύσεις σε ανανεώσιµες πηγές ενέργειας και κυρίως στην ηλιακή, επενδύει σε ένα φυσικό αέριο που ανήκει µόνο στο βυθό της θάλασσας.

Είναι αµφίβολο αν ο µέσος Κύπριος πολίτης θα κερδίσει ποτέ έστω µια «αεριούχο» δεκάρα. Αποµακρύνεται όµως το ενδεχόµενο επίλυσης του Κυπριακού και επανένωσης του νησιού. Ο όλος σχεδιασµός υπήρξε µάλλον πολιτικός παρά οικονοµικός. Στόχος του ήταν η αλλαγή του συσχετισµού δυνάµεων εις βάρος της Τουρκίας και η διαπραγµάτευση του Κυπριακού µε ευνοϊκότερους όρους. Όσο νόµιµος κι αν θα µπορούσε να θεωρηθεί αυτός ο στόχος, η «αεριούχα» πολιτική έφερε το αντίθετο αποτέλεσµα από το επιθυµητό. Όπως το πραξικόπηµα έφερε την εισβολή, η εν λόγω πολιτική έφερε τον τουρκικό στόλο στο νότο της Πάφου.

Τώρα κάποιοι ηλίθιοι εύχονται κάτι που θα έπρεπε να απεύχονται: την εµπλοκή της Γαλλίας µε κίνητρο την υπεράσπιση της πετρελαϊκής πολυεθνικής της. Η Γαλλία είναι σε θέση να προστατεύσει την πολυεθνική της. ∆εν υπάρχει αµφιβολία γι’ αυτό. Είναι όµως σε θέση να προστατεύσει και τα «σύνορα» της ελληνοκυπριακής πλευράς εντός Κύπρου; Ευτυχώς, η Γαλλία δεν προγραµµατίζει ούτε και ονειρεύεται ναυµαχίες.

Η πολιτική των αερίων είχε όµως άλλο ένα δυσµενές αποτέλεσµα. Ακύρωσε σε µεγάλο βαθµό το ηθικό επιχείρηµα. «∆εν ξεχνώ» λέει το στερεότυπο της ρουτίνας. Αλήθεια; Ισχύει και για τη Γάζα το ρητό ή µόνο για την Κερύνεια;

Πώς πεθαίνουν αλήθεια οι χώρες; ∆εν πεθαίνουν ούτε από ξένους εισβολείς, ούτε από κατοχές. Η νεωτερική Ελλάδα άντεξε τη γερµανική κατοχή κατά τον ∆εύτερο Παγκόσµιο (δεν είµαι βέβαιος αν θα αντέξει το καθεστώς αποικίας χρέους που υφίσταται τώρα). Πεθαίνουν όταν οι λαοί τους αδυνατούν να παράγουν νόηµα. Σε ένα τόπο που το µοντέλο οικονοµικής ανάπτυξης βασίζεται στην ιδιοποίηση και καταστροφή του κοινού αγαθού από τις ληστρικές ελίτ του, ο πολίτης εξατοµικεύεται και ο κοινωνικός δεσµός διαρρηγνύεται. Ο λαός αποσυντίθεται σε αδιάφορες µονάδες. Ο καθένας για τον εαυτό του και, ενίοτε, ενάντια σε όλους τους άλλους. Αυτή δεν είναι η καθηµερινότητά µας στη δουλειά, στο δρόµο, στη γειτονιά, στην παραλία; Η Κύπρος πάσχει από σπάνη νοήµατος.

*Καθηγητής στο Πανεπιστήµιο της Κύπρου, στέλεχος της Αριστεράς